Nominaties Ab Harrewijn Prijs 2021 bekend

De Ab Harrewijn Prijs is sinds 2002 actief. Elk jaar worden vijf initiatieven van onderop voor mensen met een nood beloond met een nominatie en een geldbedrag. De Ab Harrewijn Prijs 2021 wordt normaal elk jaar uitgereikt op 13 mei, de sterfdag van Ab Harrewijn, politicus en dominee. Plaats van uitreiken is de laatste jaren de Pauluskerk in Rotterdam. Vanwege de coronabeperkingen is de uitreiking dit jaar verplaatst naar zaterdag 18 september.

Lees meer

Recent onderzoek over het sociale vangnet

Door Hub Crijns, oud-directeur landelijk bureau DISK

Klik hier om dit artikel te downloaden als pdf-document.

In mei en juni 2021 kwamen twee onderzoeken uit, die zicht geven op de mensen die in 2020 een beroep moeten doen op de algemene bijstand, of die dat om allerlei redenen niet willen of kunnen doen. Niet verrassend is dat door de coronacrisis het beroep op de algemene bijstand in 2020 is gestegen. Wel verrassend is dat ondanks die crisis ruim 170.000 huishoudens (dat zijn in feite dus meer mensen) afzien van een beroep op algemene bijstand. Hun overwegingen zijn ondanks hun nood aan inkomen (een kwart heeft zeker geen inkomen) dermate, dat zij afzien van hun recht. Dat is zorgwekkend. Vermoedelijk zijn het de bureaucratische drempels, de wachtperiodes, de dreiging van naheffing in de toekomst, en het wantrouwen, de sancties en straffen, die huishoudens er van weerhouden om hun recht op bestaanszekerheid te gaan invullen. Ruim tien jaar ervaring met de Fraudewet heeft de beschermende functie van de overheid blijkbaar een forse deuk gegeven.

1. Divosa Benchmark Werk & Inkomen 2020

In mei 2021 is de eerste editie van de Divosa Benchmark Werk & Inkomen verschenen. Daarin staan de belangrijkste bijstandscijfers van 2020. In deze editie van de benchmark is er natuurlijk veel aandacht voor de gevolgen van de coronacrisis. Nadat de afgelopen drie jaar het aantal mensen in de bijstand landelijk daalde, steeg dit aantal in 2020 met 3,4%.
Klik hier voor het onderzoek.

De cijfers van 2020

Eind december 2020 hadden 429 duizend personen tot de AOW-leeftijd een algemene bijstandsuitkering. Dit zijn er ruim 14.000, oftewel ruim 3 procent meer dan een jaar eerder. Het is voor het eerst sinds 2016 dat het aantal bijstandsontvangers in een jaar per saldo is toegenomen. Onder jongeren tot 27 jaar was de toename relatief het sterkst, maar ook weer de afname.
Eind 2020 is 54% van de bijstandsgerechtigden 45-plusser. In die groep vallen ook de 65-plussers die door het verschuiven van de pensioengerechtigde leeftijd langer op bijstand aangewezen zijn. Inmiddels maken zij 3% van het bestand uit. Een kleine 10% van de bijstandsgerechtigden is onder de 27 jaar. Ten opzichte van 2019 is er een lichte toename in het aandeel jongeren tot 27 jaar. Jongeren waren zowel bij de instroom vanaf maart als (snelle) uitstroom na juni sterk vertegenwoordigd, waardoor hun aandeel in het bijstandsbestand per eind 2020 niet zoveel is gestegen. De overige 37% is tussen de 27 en de 45 jaar.
In totaal 74% van de gemeenten ziet het bijstandsbestand stijgen. In gemeenten met meer dan 100.000 inwoners is de stijging met 4,0% het grootst. In gemeenten met minder dan 50.000 inwoners is de stijging met 2,0% het kleinst.
De instroom in de bijstand bedraagt in 2020 30,5%. De uitstroom uit de bijstand is in 2020 36,7%. Het beroep op de algemene bijstand stijgt in 2020 per saldo met 3,4%.
Van de uitstroom uit de bijstand gaat 35,6% naar betaald werk en 6% van de uitstroom gaat (weer) naar school.
Van de uitstroom uit de bijstand komt 7,8% door handhaving (de mooie naam van fraudebestrijding of strafkortingen). Als bijstandsgerechtigden de aan hen opgelegde verplichtingen niet nakomen, kunnen gemeenten hun uitkering korten. Dit heet een maatregel of een sanctie. Het aantal maatregelen in 2020 is 2,5% van het totaal aantal bijstandsuitkeringen. In 2019 ging het nog om een percentage van 3,9%. De overgrote meerderheid van de maatregelen (79,6%) wordt opgelegd voor het niet voldoen aan de arbeidsplicht. Dit is een daling ten opzichte van 2019. Toen lag dit percentage nog op 92%. Bij 8,7% gaat om gerelateerde verplichtingen, zoals het niet nakomen van de afspraken die gemeenten en bijstandsgerechtigden hebben gemaakt in het plan van aanpak. Of het niet zoeken naar werk of scholing in de verplichte zoekperiode voor jongeren tot 27 jaar. 1,6% van de maatregelen is opgelegd vanwege agressie. Bij 0,8% van de maatregelen is de oorzaak het niet of onvoldoende nakomen van de Wet Taaleis Participatiewet. In 2020 constateren gemeenten bij 5,5% van hun bijstandsbestand dat de bijstandsgerechtigde de inlichtingenplicht heeft overtreden. Dit is een daling ten opzichte van 2019. In 2019 lag dit percentage op 7%. De daling is toe te schrijven aan de coronaomstandigheden, die controle via huisbezoeken hebben bemoeilijkt.
Het percentage bijstandsgerechtigden met een ontheffing van sollicitatieplicht is 10%. De overgrote meerderheid (81%) van de mensen met een ontheffing heeft die eind 2020 vanwege een ‘dringende reden’. Het gaat hier om mensen die tijdelijk niet kunnen werken, bijvoorbeeld vanwege persoonlijke omstandigheden zoals mantelzorg of ziekte. 14% van de ontheffingen is voor mensen die volledig en duurzaam arbeidsongeschikt zijn, 5% voor alleenstaande ouders met een kind onder de 5 jaar. Het percentage bijstandsgerechtigden met een ontheffing vanwege arbeidsongeschiktheid is in de afgelopen vijf jaar toegenomen van 2% tot 14%. Dit kan samenhangen met de instroom van mensen in de bijstand die eerder onder de Wajong vielen. Ook hebben verschillende gemeenten in de afgelopen jaren met een lagere instroom de ruimte gehad om het arbeidsvermogen van de mensen die al langer in hun bijstandsbestand zitten in kaart te brengen.
Het percentrage bijstandsgerechtigden dat parttime werkt is 7,6%. Het gaat meestal om een kleine deeltijdbaan. Bijstandsgerechtigden met inkomsten uit werk verdienen in 2020 gemiddeld 585 euro per maand. Omdat deze bijstandsgerechtigden daarmee niet het sociaal minimum verdienen, vult de gemeente hun inkomsten aan tot de bijstandsnorm.
Het percentage mensen met loonkostensubsidie (mensen met een baan waarbij de werkgever subsidie ontvangt in de loonkosten) afgezet tegen het bijstandsbestand is 5,4%. Mensen met een loonkostensubsidie zitten niet in de bijstand, tenzij ze parttime werken en minder dan de bijstandsnorm verdienen. Onder personen met een loonkostensubsidie vallen ook mensen die beschut aan het werk zijn.
Ruim 59% van de mensen met een bijstandsuitkering heeft die uitkering eind 2020 langer dan drie jaar. Na drie jaar in de bijstand is de kans op uitstroom sterk afgenomen. De gemiddelde verblijfsduur in de uitkering van alle bijstandsgerechtigden is eind 2020 ruim vijf jaar
(64 maanden).

2. Niet-gebruik van de algemene bijstand

De algemene bijstand (Participatiewet) is het laatste inkomensvangnet dat we in Nederland hebben en is daarom van cruciale betekenis bij het garanderen van bestaanszekerheid en het voorkomen van armoede. Dit doel komt onder druk te staan wanneer rechthebbenden geen gebruik maken van hun recht op algemene bijstand. De Inspectie SZW heeft met behulp van analyse van CBS-microdata onderzoek gedaan naar de omvang van het niet-gebruik van de algemene bijstand per 1 januari 2018 en de achtergrondkenmerken van deze niet-gebruikende huishoudens. Het Inspectie SZW rapport ‘Niet-gebruik van de bijstand – Een onderzoek naar de omvang, kenmerken, langdurigheid en aanpak’ is half juni 2021 naar de Tweede Kamer gestuurd.
Klik hier voor het rapport.

De cijfers rond niet-gebruik

Dit onderzoek loopt wat cijfers betreft ruim twee jaar achter op de werkelijkheid. Het is goed om ons dit te realiseren. Het onderzoek heeft uit de beschikbare CBS-data per begin 2018 geconstateerd, dat er in totaal 490.000 huishoudens zijn, die recht op bijstand hebben. Zo’n 170.000 huishoudens maken geen gebruik van de bijstand terwijl ze daar wel recht op hebben. Ruim 320.000 doen wel beroep op de algemene bijstand. De Inspectie SZW trekt uit het onderzoek de volgende conclusies:

• 170.000 (35%) huishoudens maken geen gebruik van algemene bijstand terwijl ze er wel recht op hebben. 320.000 (65%) huishoudens doen dat wel.
• Een kwart van de niet-gebruikende huishoudens heeft geen inkomen.
• De groep niet-gebruikers met inkomen is bij de gemeenten niet altijd in beeld als risicogroep.
• Er is bij gemeenten relatief weinig aandacht voor niet-gebruik van de algemene bijstand.
• De aanpak van gemeenten op niet-gebruik algemene bijstand lijkt vooral gericht te zijn op informatieverstrekking; soms worden niet-gebruikers wel proactief opgezocht.
• In de aanpak ervaren gemeenten de volgende obstakels: identificeren van niet-gebruikers is lastig in relatie tot privacywetgeving (AVG), Participatiewet is ingewikkeld door verschillende beleidsterreinen en afbakeningen, en de verplichte zoekperiode voor jongeren speelt een rol.
• Inkomen ten opzichte van bijstandsnorm is de sterkste voorspeller van niet-gebruik.
• Niet-gebruik is fors hoger naarmate het inkomen stijgt ten opzichte van de bijstandsnorm.
• Niet-gebruik is het hoogst bij jongeren onder de 27 jaar en daalt bij het oplopen van de leeftijd.
• Niet-gebruik is hoog onder Europese migranten.
• Niet-gebruik is het hoogst onder zelfstandigen.
• Van de totale groep niet-gebruikers is 33% langdurig niet-gebruiker (langer dan 1 jaar). Zij zijn ouder en hebben vaker een inkomen dan de totale groep niet-gebruikers.

Samenvatting van de belangrijkste resultaten

Het onderzoek heeft uit de beschikbare CBS-data per begin 2018 geconstateerd, dat er in totaal 490.000 huishoudens zijn, die recht op bijstand hebben. Op 1 januari 2018 telde Nederland 170 duizend huishoudens die waarschijnlijk recht hadden op algemene bijstand en hier geen gebruik van maakten, dit komt neer op circa 35% van de rechthebbende huishoudens. Een derde van de groep niet-gebruikende huishoudens heeft in het geheel geen of een zeer beperkt (geregistreerd) inkomen, tot maximaal 20% van de bijstandsnorm. De grootste groep niet-gebruikers, twee op de drie, betreft dus huishoudens met een inkomen tussen 20% en 100% van deze norm. De rechthebbende groep met inkomen heeft recht op een gedeeltelijke uitkering die het inkomen aanvult tot de norm. Van alle onderzochte kenmerken hangt de hoogte van het inkomen het sterkst samen met het niet-gebruik van de bijstand: niet-gebruik neemt duidelijk toe naarmate huishoudens een hoger inkomen ten opzichte van de bijstandsnorm hebben. Verder geldt dat indien er sprake is van een inkomensbron, het niet-gebruik het hoogst is onder zelfstandigen. Ook leeftijd is een sterke voorspeller van niet-gebruik. Niet-gebruik is het hoogst onder jongeren tot en met 26 jaar en neemt af naarmate de rechthebbende een hogere leeftijd heeft. Daarnaast constateert de Inspectie een hoge kans op niet-gebruik onder thuiswonende meerderjarige kinderen en personen met een Europese migratieachtergrond. Tot slot, onder jongeren tot en met 26 jaar, thuiswonende kinderen, personen met een Europese migratieachtergrond en zelfstandigen bevinden zich naar verhouding veel niet-gebruikers met weinig tot geen inkomen.
De Inspectie heeft ook onderzocht in welke mate er sprake was van langdurig niet-gebruik. Daarvoor is gekeken of personen die per 1 januari 2018 niet-gebruiker zijn ook niet-gebruiker waren op 1 oktober, 1 juli en 1 januari 2017. Dit levert een indicatie op van de personen die gedurende een jaar vóór het peilmoment ook niet-gebruiker zijn, oftewel langdurig niet-gebruikers. Een derde van de niet-gebruikers op 1 januari 2018 is langdurig niet-gebruiker, dit betreft 65 duizend personen. Het hebben van een te hoog inkomen is de belangrijkste reden waarom men een jaar voor 1 januari 2018 nog geen recht had op bijstand. Van de groep langdurig niet-gebruikers groep hadden 20 duizend personen geen inkomen of slechts een inkomen tot 20% van de bijstandsnorm. Het aandeel ouderen is hoger onder de groep langdurig niet-gebruikers in vergelijking met de totale groep niet-gebruikers. Ook het aandeel personen met kinderen is hoger. Tot slot is het aandeel personen met een inkomen hoger onder de groep langdurig niet-gebruikers, met uitzondering van het aandeel personen met een inkomen vlak onder de bijstandsnorm.

Gemeenten kennen deze mensen nauwelijks of niet

De gesproken gemeenten geven aan geen tot weinig zicht te hebben op de omvang van niet-gebruik van de bijstand binnen hun gemeente. De aanpak van niet-gebruik bij deze gemeenten beperkt zich tot informatieverstrekking, grotendeels door het delen van informatie op hun website. Burgers worden in de meeste gesproken gemeenten niet actief benaderd. Hier lijken meerdere redenen aan ten grondslag te liggen. Niet-gebruik van de bijstand heeft tot nu toe nauwelijks beleidsaandacht gekregen binnen gemeenten: gemeenten zetten in op mensen uit de bijstand krijgen. In sommige gemeenten worden acties ingezet om (potentieel) niet-gebruikers op te sporen, bijvoorbeeld door samenwerking met het UWV, woningbouwverenigingen en energieleveranciers waardoor potentiële niet-gebruikers bij gemeenten in beeld komen.
Naast dat de gesproken gemeenten aangeven weinig aandacht te hebben voor niet-gebruik noemen ze zelf drie belemmeringen in de aanpak van niet-gebruik: 1) De komst van de privacywet AVG heeft het moeilijker gemaakt niet-gebruikers te identificeren en bereiken. 2) De Participatiewet wordt soms als ingewikkeld ervaren waardoor voorlichting lastig is en het niet gemakkelijk is integraal met professionals op aanverwante terreinen samen te werken. 3) De zoekperiode voor jongeren is risicovol omdat daardoor jongeren uit beeld kunnen verdwijnen.
De meeste gemeenten schatten in dat binnen hun gemeente met name jongeren en mensen met een westerse migratieachtergrond een hoog niet-gebruik kennen. Een beperkter deel van de gemeenten noemt de mensen die bewust afzien van hun recht op bijstand, mensen met een inkomen en zelfstandigen als mogelijke niet-gebruikers. Deels komt het beeld bij gemeenten zelf van de groepen met een verhoogde kans op niet-gebruik overeen met de bevindingen uit de data-analyses, hoewel het zicht op deze groepen zeker niet bij alle gemeenten afdoende is om het niet-gebruik gericht tegen te kunnen gaan.

Minima 2022

Bespreking van het boek 'De achterblijvers'

Klik hier om dit artikel te downloaden als pdf-document.

In 1987 was ik redacteur van een bundel portretten van 22 krachtige mensen die ondanks hun persoonlijke capaciteiten de grootste moeite hadden om een leefbaar bestaan op te bouwen en vast te houden. Het boek werd destijds uitgegeven door de ‘Commissie Oriënteringsdagen voor problemen van maatschappelijke achterstelling’ onder de titel Minima 2000; losse eindjes aan elkaar knopen. De losse eindjes waar in de titel van het boek gesproken werd, hadden niet alleen betrekking op de moeite die de geportretteerde minima hadden om rond te komen, maar hadden ook en met name betrekking op wegen en aanzetten die deze minima, vaak uit nood geboren, creëerden naar een ecologisch alternatief voor de markteconomie die hen te weinig ruimte bood om een fatsoenlijk en zinnig bestaan op te bouwen. Het boek over deze minima was een van de activiteiten waarmee genoemde commissie aandacht vroeg voor de positie van lage inkomensgroepen in Nederland. De intentie waarmee dit gebeurde staat kort vermeld in de inleiding: “Geprobeerd wordt tegels te lichten waaronder maatschappelijke mechanismen schuil gaan die maken dat honderdduizenden mensen momenteel in een ondermaatse sociale en ekonomische positie gehouden worden. De Commissie heeft geleerd haar vertrekpunt daarbij te zoeken in de dagelijkse werkelijkheid van mensen. Die werkelijkheid en de verschuivingen die zich daarin voordoen geven haarscherp aan dat de huidige maatschappij midden in een ingrijpend veranderingsproces zit. Het ekonomisch systeem is zich drastisch aan het wijzigen en dikteert ook aan andere levensterreinen een nieuwe koers. Menigeen is geneigd daar ongedwongen in mee te gaan, als ware het een vanzelfsprekendheid of onontkoombaarheid. De gedwongen werkelijkheid en bittere waarheid van de minima kunnen deze verwachte of gedachte maatschappijontwikkeling mogelijk in een ander daglicht stellen. Regeren is vooruitzien en vanuit dat idee worden veel beleidsadviezen en toekomstontwerpen geschetst. De werkelijkheid van onder-op komt daarbij vaak niet door en er voltrekken zich maatschappelijke diskussies waarin de waarheid van de minima niet eens op tafel komt. Deze publikatie wil daaraan enig tegenwicht bieden door een licht te laten schijnen op maatschappelijke ontwikkelingen vanuit een ‘objectieve vooringenomenheid’ met de belangen van de minima.” (Minima 2000, 1987, p. 7).

In gesprek met zes personen uit de lagere middenklasse

Zorgen dat de ergerlijke waarheid van de minima op tafel komt en een rol gaat spelen in het maatschappelijke debat over de inrichting van de samenleving. Dat is ook de insteek van het boek dat onlangs door de Vlaamse socioloog Geert Schuermans is uitgebracht onder de titel De achterblijvers. Hoe de vloer onder de lagere middenklasse wegzakt. (Epo, Berchem, 2021). Schuermans laat in zijn boek enkele personen aan het woord uit de heel omvangrijke “stille groep die niet meesurft op de voorspoed van het voorbije decennium. Mensen die misschien niet in armoede leven, hard moeten vechten om het hoofd boven water te houden, maar door één tegenslag in de problemen geraken.” (p. 9) Met veel zorg heeft Schuermans zes personen uitgekozen die hij in zijn boek presenteert. Het zijn mensen die zichzelf niet meer willen ‘wegsteken’ en die Schuermans als gegoede middenklasser helpen diens schroom te overwinnen om deze mensen aan het woord te laten.

Sofie, de vrouw van veertig die zich van de laatste spaarcenten omgeschoold heeft tot medical management assitant, geen werk kan vinden omdat er Frans gesproken wordt in het lokale ziekenhuis, een tijdlang gezorgd heeft voor een zieke zoon en nu door de uitkeringsinstantie weer achter de vodden gezeten wordt om weer zo snel mogelijk aan het werk te geraken.
Eliza, de vrouw van vijfenveertig die vanwege een scheiding als het ware uit de welvaart gevallen is. Ze is kleuterleidster, maar al geruime tijd ziek. De uitkeringsinstantie wil dat ze terug gaat werken, maar zij kan dat niet. Het gevoel van kwetsbaarheid wordt versterkt door het huis dat ze bij haar scheiding moest kopen en dat veel gebreken vertoont, terwijl ze het geld niet heeft die te herstellen.
Koen, ook een veertiger, die zijn kost verdient als klusjesman, omdat hij zijn vast werk niet kon combineren met de zorg voor de kinderen die hij op zich nam na de scheiding. Nu ervaart hij dat “ge als zelfstandige keihard moet werken om op het einde van de maand niets over te houden”. (p. 19)
Amin, een Marokkaanse man van vierendertig, die in het laatste jaar van zijn opleiding tot sociaal-cultureel werker vol ambitie is om hier een goede job te vinden en intussen zich in leven houdt met een baantje in een winkelcentrum; die geen uitkering wil aanvragen, omdat hij vindt dat hij zijn geld zelf moet verdienen.
Kurt, die met z’n zestiende van school ging zonder diploma en sindsdien werk zoekt waarin hij zich thuis kan voelen; dat heeft hij nu in een drukkerij, maar daar moet hij wel ver voor reizen sinds het bedrijf na een fusie verplaatst is. Hij is getrouwd met Cindy, die altijd als poetsvrouw heeft gewerkt, maar nu al twee jaar vanwege mentale en fysieke problemen een ziekte-uitkering krijgt. Het echtpaar is ondanks een redelijk inkomen door pech in de schulden geraakt en na lang aarzelen zitten ze inmiddels in de schuldbemiddeling.

Met deze vijf mensen heeft Schuermans gedurende een jaar een aantal gesprekken gevoerd. Daarin kwamen vijf thema’s vaak terug en deze heeft hij in aparte hoofdstukken in het boek uitgewerkt: de waarde van werk, politiek, identiteit, ecologie en veerkracht.

De waarde van werk

Koen, de klusjesman, vertelt met de trots van een ambachtsman over het werk dat hij met zijn eigen handen verricht, ook al krijgt hij daar minder voor betaald dan menigeen die gestudeerd heeft ontvangt voor werk dat vaak maatschappelijk gezien overbodig is en daarom door de onlangs overleden antropoloog Graeber is aangeduid met de term onzinbanen, bullshitjobs. Amin, die als sociaal werker omgaat met kwetsbare mensen, is eveneens een ambachtsman die waardevol werk verricht en daarnaast zijn kost moet zien te verdienen met een baantje in een supermarkt. Sofie die zonder werk zat, is trots dat ze door het uitzendbureau uit een grotere groep sollicitanten is geselecteerd voor werk in een callcenter op basis van weekcontracten. Deze onzekere uitzendjob is van grote waarde voor Sofie, die zich daardoor meer voelt dan niet-productieven die een uitkering krijgen zonder ervoor te werken. Enige tijd later is Sofie vanwege de coronacrisis ontslagen. Ook Eliza, de kleuterjuf, vertelt met liefde over haar vak, dat ze steeds moeilijker als vakvrouw kan uitoefenen zoals zij vindt dat het hoort, vanwege het administratief gedoe er rondom heen. Kurt en Cindy, het echtpaar dat in de schuldsanering zit, is trots dat hun zoon zelf het geld verdiend heeft om mee te gaan op schoolreis en van zijn verdiensten als jobstudent zelfs iets afgeeft voor het huishouden als dat nodig is. Ook dat geeft een speciale waarde aan dat werk. Tussendoor komen korte beschouwingen van wetenschappers als Sennet, Graeber, Sandel, Mazzucato die uitdrukking geven aan de gevoelens die leven bij mensen met wie Schuermans gesprekken heeft gevoerd. “Alleen hebben zij niet de woorden om dat gevoel uit te drukken. Dat leidt tot boosheid en een gevoel van minderwaardigheid. Als ik [=Schuermans, RJ] dit politiek vertaal, ligt hier een boulevard aan kansen voor links. In plaats van rechts achterna te hollen in flinks beleid, zou het beter ongegeneerd in nieuwe vormen van volksverheffing investeren. Bevestig de groep gewone mensen in hun frustratie en leer hen tegelijk de taal om samen een correcter en rechtvaardiger verhaal over onze economie te vertellen.” (p. 61)

Over de politiek

De coronacrisis blijkt grote gevolgen te hebben voor mensen als Sofie, Eliza, Koen, Amin, Kurt en Cindy. Geen computers of oude afdankers die niet geschikt zijn om digitaal te werken. Of slechts een computer voor drie kinderen die alle drie digitaal les moeten volgen. Geen opdrachten en weinig notie van ondersteuningsmaatregelen van de overheid, waarvan ze overigens weinig moeten hebben: “Wat gaan die mannen voor mij doen? Niks toch! Terwijl zij bezig zijn, blijven mijn rekeningen komen, hoor, dat maakt allemaal niks uit. Voor ons gaat het leven gewoon door. Regering of niet. Politiek, nee, dank u wel!” (p. 73) Sofie die blij was met haar interimbaantje maar intussen alweer ontslagen is, neemt het de politiek kwalijk dat ze niks doen voor flexwerkers. Ze is boos dat de overheid zelf misbruik maakt van mensen zoals zij. En Cindy ziet hoe mensen zoals zij moeten sappelen voor een schamel inkomen, terwijl politiekers bakken geld verdienen. Zij vindt het zakkenvullers. “Wij maar geld inleveren en zij incasseren. Ik wil ook wel 5.000 euro in de maand om niks te doen. Hoe kunnen die nu beslissingen over ons nemen?” (p. 90) Amin is milder over het politiek systeem van België, omdat hij het vergelijkt met Marokko. Wat België wel van Marokko kan leren is het opkomen voor elkaar, elkaar helpen. Dat gebeurt in Marokko vaak noodgedwongen, terwijl in België meer naar de staat en de politiek gekeken wordt als er hulp nodig is.

Over identiteit

Concrete voorvallen die zich voordoen in de huishoudens van de personen waarmee Schuermans in gesprek is, laten zien hoe moeilijk het met name voor kinderen is om zich goed te ontwikkelen. Financiële en andersoortige onzekerheid veroorzaken stress bij kinderen en een machteloos gevoel van tekortschieten bij ouders, die goede ouders willen zijn en hun kinderen willen helpen. Om de ongerijmdheden die veroorzaakt worden door armoede en onzekerheid aan de kaak te stellen, gaan geen grote groepen mensen uit solidariteit de straat op, terwijl arme huishoudens dat wel zien gebeuren als er bijvoorbeeld iets gebeurt met een zwarte man in de Verenigde Staten. Sofie kan er boos om worden: “Die hebben daar allemaal makkelijk protesteren. Hoeveel van die blanke betogers in Brussel zouden er in een wijk als de mijne wonen? Niet veel, denk ik.” (p. 105) Intussen is het inkomen van Sofie door het verlies van haar flexbaantje zo klein geworden dat ze aangewezen is op de voedselbedeling. Haar boosheid over het niet kunnen vinden van werk richt zich op de vluchtelingen van wie zij vindt dat die veel te gemakkelijk worden binnengelaten in België. “Ons land kan dat niet aan. Je kunt maatregelen nemen zoveel je wil, je gaat hen toch niet allemaal aan het werk krijgen. Dat gaat ten koste van Vlamingen zoals ik. Jij kunt niet begrijpen hoe frustrerend dat is.” (p. 109) Amin, de man uit Marokko, lijkt de coronacrisis goed door te komen: hij houdt zijn baan in de supermarkt en rondt zijn studie af. De gesprekken leren Schuermans om anders te denken over identiteit: mensen hebben niet één maar vele identiteiten. “In die zin zijn identiteiten hersenspinsels waar we ons graag, of minder graag mee vereenzelvigen. Amin wil geen nieuwkomer zijn, maar een gediplomeerd sociaal werker. Koen ziet zichzelf als een kundig loodgieter, Sofie is graag Vlaming, terwijl Eliza alleen haar rol van mama wil spelen. Zij zijn al die dingen, en niet alleen de achterblijvers in onze economische ratrace, zoals ik hen eerst bejegende. Misschien wel het belangrijkste dat ik bij het schrijven van dit boek geleerd heb om de mensen te zien en te aanvaarden in alles wat ze zijn: het mooie en het lelijke, het sterke en het kwetsbare, het lichte en het zware.” (p. 115) Amin is heel genuanceerd over racisme: “Ik keur het racisme van de witte bevolking hier niet goed, maar ik weet dat het iets is dat onder foute omstandigheden in ons allemaal zit.” (p. 117) Schuermans is het daar niet mee eens. Als socioloog weet hij dat er sprake is van structureel racisme. Maar hij aarzelt om het gesprek daarover met Amin aan te gaan, net zoals hij in meer gesprekken nalaat om meningen en ervaringen van zijn gesprekspartners te confronteren met feiten en inzichten die hij als socioloog heeft opgedaan.

Over ecologie

Koen, de klusjesman, houdt van de natuur en is net op vakantie geweest. Amin probeert aan de slag te komen als welzijnswerker nu hij zijn studie heeft afgerond. Hij is degene die zich zorgen maakt over de klimaatverandering: “Eigenlijk zouden we onmiddellijk moeten stoppen met dit economisch systeem dat onze planeet uitbuit.” (p. 137) Hij wil daar ook persoonlijke consequenties uit trekken voor zijn manier van leven. Aan Schuermans is dat niet besteed: in het sociaal beleid en het milieubeleid is sprake van “hemeltergend moralisme dat individueel gedrag, tegen de feiten in, als oorzaak van een probleem bestempelt (…)Armoede wordt een kwestie van morele schuld. Hoe verzeil je in armoede? Door niet te willen werken, door geen Nederlands te leren, door liever drugs te nemen … Zo voelen mensen die het beter hebben zich verheven en weigeren ze elk herverdelend debat.” (p.139) Die mensen hebben geen idee van de dagelijkse werkelijkheid van mensen zoals Eliza en haar drie kinderen, die constant kampen met problemen, die het gevoel hebben zich te moeten verantwoorden naar anderen voor alles wat bij hen niet op rolletjes loopt, die het allerliefste zouden hebben dat bij hen ook alles normaal zou zijn, die zich best druk willen maken over het milieu als ze daar het geld voor hadden. Sofie die weer werkloos is na een paar maanden flexwerk, ervaart dat juist mensen met een laag inkomen de dupe zijn van het milieubeleid. “Ze hebben geen geld om bijvoorbeeld zonnepanelen te kopen en profiteren niet van gunstige fiscale regimes. Tot slot worden ze in verhouding harder getroffen door allerlei milieubelastingen. De vervuiler betaalt, ongeacht hij sterke dan wel zwakke schouders heeft.” (p. 146) Ze geeft daar met name de linkse partijen de schuld van. Voor Kurt en Cindy, het echtpaar dat in de schuldsanering zit, is de kalmerende kracht van de natuur een tegenwicht voor het dagelijkse gevecht om het hoofd boven water te houden. Tegelijk maken ze zich boos over het verbod om met hun oude wagen de stad in te rijden, tenzij ervoor betaald wordt: “die lage emissiezone is er om de kas te vullen. Zeg dat gewoon, en geef mij niet het gevoel dat ik hier de vervuiler ben.” (p. 152)

Over veerkracht

De sterken vinden dat zij hun problemen aanpakken en dat mensen die achterblijven beter hun best zouden moeten doen. Schuermans stelt vast dat dit de gangbare benadering is geworden en dat die nadruk op individueel gedrag op een handige manier het systeem buiten zicht houdt. “Die manier om naar de werkelijkheid te kijken vormt een enorme rem op sociale verbetering.” (p. 156) Door de corona wordt de situatie van mensen die al slecht zaten nog slechter. Amin die intussen een deeltijdjob heeft als maatschappelijk werker merkt dat, niet alleen in dat werk, maar ook in de supermarkt waar hij deeltijds is blijven werken. Sofie is een voorbeeld van iemand die het slecht heeft en vanwege geldgebrek continu leeft in een ziekmakende stress. Zij mixt haar persoonlijke problemen met die van de wereld tot een giftige cocktail, die boosheid op linkse partijen teweegbrengt en haar doet kiezen voor personen en partijen aan de rechterkant van het politieke spectrum. Naar aanleiding van haar situatie komt Schuermans tot de volgende conclusie: “Als we werkelijk bekommerd zijn over het algemene welbevinden van mensen, moeten we het misschien wat minder over ‘zelfzorg’ en wat meer over ‘klasse’ hebben.“ (p. 163) Sofie moet haar autistische zoon terug in huis opnemen. Een goed voorbeeld van zelfzorg? Helemaal niet. Het is dwang vanwege geldgebrek. Het zou veel beter zijn voor zoon en moeder als ze gescheiden zouden kunnen blijven wonen en de zoon goede begeleiding kreeg. Dat kost geld, eigen bijdragen, en dat geld is er niet. Koen, de klusjesman, zit ook in de stress omdat het huis waarin ze wonen verkocht wordt en ze een ander onderkomen moeten zien te vinden. Financiële problemen bepalen ook het leven van Kurt en Cindy, hoewel ze dat eigenlijk niet willen en blij zijn dat ze elkaar en de kinderen hebben. Kurt is daar open over: “Dat raakt mij, zeker als ik zie wat het met mijn vrouw en kinders doet. Maar je kunt moeilijk vijf jaar lang met een vies gezicht rondlopen. Daar word je ziek van en dat wil ik niet. Daarom pak ik vandaag zoals het komt. Is het goed? Fijn. ’t Is een schone dag. Is het slecht? Ga dan slapen. Morgen gaat het waarschijnlijk beter.” (p. 176) Anders dan de veerkracht van de sociale-sector-industrie kenmerkt Schuermans deze houding van Kurt en de andere gesprekspartners als echte veerkracht: “Na elke tik die ze krijgen – en dat zijn er veel – krabbelen ze recht en gaan ze weer door. Wat zouden ze anders? Ze zijn op zichzelf aangewezen. Daar koesteren ze geen enkele illusie over.” (p. 178) 

Afscheid

Aan het einde van het boek laat Schuermans zijn gesprekspartners nog eens aan het woord, waarbij hun toekomstverwachtingen aan de orde komen. Amin is vol vertrouwen dat hij het gaat redden in het sociaal werk. Eliza tobt over een zoon die een zelfmoordpoging heeft gedaan. Het heeft erg veel moeite gekost om passende hulp geregeld te krijgen. Zelf moet ze binnenkort opgenomen worden in een psychiatrische instelling. Koen zit inmiddels goed in de opdrachten en er komt voldoende geld binnen. Dat geeft ruimte om zich bezigt te houden met de toekomst van zijn kinderen. Hij kan een vaste baan krijgen bij een gemeente, maar weet nog niet of hij daarvoor kiest. Kurt sukkelt nog steeds met zijn hernia, ondanks dat hij daar intussen aan geopereerd is. Hij zit inmiddels al enkele maanden ziek thuis. Daardoor hebben ze minder inkomen, maar vanwege de schuldbemiddeling blijft het leefgeld hetzelfde. Alleen zal de aflossing van de schulden wat langer duren. Voor Sofie zijn de vooruitzichten niet zo rooskleurig. Zij is een van de vele mensen in deze samenleving die op de rand balanceren of erover getuimeld zijn. Voor de lagere inkomensgroepen lijkt de bodem eruit te vallen. Sofie is in de armoede gekukeld en ondanks al haar inspanningen slaagt ze er niet in de sociale ladder op te klimmen.

1987 versus 2020

De verhalen die minima in 1987 aan mij vertelden en de verhalen die mensen uit de lagere middenklasse in 2020 aan Geert Schuermans vertelden, vertonen veel overeenkomsten: ze laten zien wat mensen overkomt, hoe zij ermee omgaan, maar de verhalen tonen vooral wat er met onze samenleving aan de hand is. Toch is er een groot verschil tussen beide publicaties. Dat is het verschil van 33 jaar waarin de tijdgeest drastisch veranderd is. Van een samenleving waarin de markteconomie in bedwang werd gehouden door sociaal beleid van de overheid, hebben we ons ontwikkeld tot een samenleving die helemaal doortrokken is van de geldeconomie en die stoelt op het mens- en maatschappijbeeld van de zelfbewuste burger die zijn leven zelf in de hand neemt, zijn eigen loopbaan plant, eigen keuzes maakt, zichzelf indekt tegen risico’s. De zes ‘achterblijvers’ die in de publicatie uit 2021 aan het woord komen, staan er alleen voor, zijn op zichzelf aangewezen, moeten hun leven draaiende proberen te houden in hun eentje of als apart gezet huishouden. De minima die in de publicatie uit 1987 aan het woord komen, maakten veelal deel uit van een of meer basisbewegingen die toen actief waren, stelling namen tegen de beginnende afbraak van het sociaal beleid en op zoek waren naar alternatieven voor de ordening van de samenleving die hen aan de kant geschoven had. Een citaat ter illustratie: “Wat mens en maatschappij overkomt roept verontwaardiging op. Velen voelen zich verplicht daartegen stelling te nemen. Iets doen voor de minima, dat spreekt velen aan. Maar die kaarten komen anders te liggen als de minima zélf opstaan en ijveren voor een maatschappij en instituten die ook de húnne zijn. Geen vakbeweging voor de uitkeringsgerechtigden. Geen politiek voor de armen. Geen kerk voor de armen. Wel een vakbeweging van de uitkeringsgerechtigden. Wel een politiek van de minima. Wel en kerk van de armen. Dat is de beweging van onder-op. Ze zet veel kaders onder druk van vernieuwing.” (Minima 2000, pag 167)
De ‘achterblijvers’ uit de jaren tachtig van de vorige eeuw voelden zich verbonden met veel lotgenoten, die elkaar ondersteunden en samen een vuist probeerden te maken richting politiek. Dat maakte veel situaties draaglijk en gaf ook hoop en perspectief op verbetering. En er werden ook verbindingen gelegd tussen basisgroepen in diverse sectoren van de samenleving. Het gevoel deel uit te maken van een collectiviteit, van een groep lotgenoten die elkaar vasthouden en zich samen teweerstellen, ontbreekt bij de achterblijvers die in 2020 vertellen over hun situatie. Toch zijn er in Vlaanderen net als in Nederland en elders in de wereld op veel maatschappelijke terreinen collectieven van burgers actief die een gezamenlijk antwoord zoeken op vraagstukken waar ze tegen aan lopen vanwege ontwikkelingen in de samenleving. Er zijn op talloze plekken burgerinitiatieven en sociale coöperaties actief rond arbeid, zorg, inkomen, identiteit, klimaat. Ook daar zitten mensen bij die gerekend zouden kunnen worden tot ‘achterblijvers’, tot mensen die niet mee kunnen en soms ook niet meer mee willen in de tredmolens van het gangbare. Het boek van Schuermans had aan werkelijkheidswaarde en aan perspectief gewonnen als ook een of twee van zulke ‘achterblijvers’ als gesprekspartner zouden hebben meegedaan. Niettemin blijft het boek ook nu een waardevol document dat én inzicht geeft in het leven dat honderdduizenden mensen in een rijke samenleving moeten leven én dat respect afdwingt voor de wijze waarop deze mensen met hun situatie omgaan. Terecht merkt Schuermans aan het einde van zijn expeditie in het dagelijkse leven van ‘achterblijvers’ op, dat de verhalen van deze mensen die naar de marge van de samenleving gedrukt worden, allerminst marginaal zijn. “Er is weinig dat meer over de kern van de samenleving vertelt dan hoe ze omgaat met diegenen die op de rand balanceren of erover getuimeld zijn.” (p. 206)

Raf Janssen
20 juni 2021

Tijdwelvaart wordt belangrijk

Vier nieuwere tijdsfenomenen

Door Ellie Smolenaars

Klik hier om dit artikel te downloaden als pdf-document.

Dit korte essay maakt je vier fenomenen rijker waarmee je anders kunt denken over tijd. Tijdarmoede biedt troost. Burn-on maakt kritisch. Aanwezigheidsbloeden is herkenbaar. En Tijdwelvaart roept op tot solidariteit om jezelf en anderen ook eens 'uit' te kunnen en mogen zetten.

Waar te beginnen? De verontwaardiging van Judy Wajcman echoet nog na in mijn oren*. De sociologe moest – uit pure geëngageerde noodzaak - me vertellen dat het ontzettend onrechtvaardig verdeeld was: de gevolgen van Covid (wees niet bang, dit artikel gaat niet helemaal over Covid). Wajcman observeerde het in Londen: veel meer zieken en overledenen onder de mensen die aan het pandemiefront werkten. De dienstverle(e)n(st)ers die dagelijks mensen verzorgen, bedienen en van alles en nog wat bezorgen, terwijl anderen veilig thuis online konden werken en dan hun eten tot de huisdeur konden laten brengen. Wajcman hamert op de noodzaak structurele onrechtvaardigheden te blijven benoemen: er is een scheve situatie waardoor sommige mensen hun tijd moeten verkopen aan anderen, met gevaar voor eigen gezondheid en vaak voor te weinig geld.

Verzorgers en bezorgers zijn steeds vaker actief in de platform-economie, met losse opdrachten en dienstverbanden. Deze situatie kun je roemen om zijn vrijheid, tegelijkertijd draait ze vaak op slecht betaalde, flexibele contracten. De platformeconomie is in feite een uitruil van tijd (of bij Airbnb bezit van ruimtes) gegrond op het aloude principe van arbeidsdeling: jij hoeft niet te koken en boodschappen te doen, de ander kookt en bezorgt en iemand organiseert en diegenen en/of anderen delen in de winst. Win-win-win zou je zeggen, sommige mensen koken ook gewoon beter dan anderen en vinden het leuker. Eten wordt daar een stuk lekkerder van. Daarbovenop is een mechanisme werkzaam waarmee de zelfuitbuitingseconomie het narcistisch individu beloont: je werkt hard en vindt je werk interessant en belangrijk. Bent bereid net dat stapje harder te rennen. Je bent er gewoon goed in, firma floreert. Dus wat is daar eigenlijk op tegen?

Moreel kompas

Er is niets op tegen, als het maar geen schade aan anderen of de aarde toebrengt. Als het solidair is. Als mensen van hun loon of uitkering goed en gezond kunnen leven en wonen. Maar als niet aan die voorwaarden voldaan wordt, dan zit er toch iets structureel scheef. Arbeidsdeling is dan onsolidair, gaat gepaard met harde ongelijkheidscijfers en de schadelijke effecten moeten getoond worden om er vervolgens iets aan te doen. Het is dan belangrijk om te blijven laten zien dat er armoede is en de mechanismen te beschrijven die de wrijving binnen het systeem laten zien (Crijns 2021) en ervoor te zorgen dat geld- en tijdarmoede niet dezelfde mensen treffen. Met dit morele kompas ga ik in dit essay op onderzoek uit naar 'tijd'.

De factor 'tijd' biedt een interessante focus. Het ligt namelijk niet voor de hand dat iedereen zijn tijd zal willen verkopen voor opgaven die burn-outs veroorzaken. Millennials zijn kritisch, zullen niet altijd meer bereid zijn hun tijd voor van alles en nog wat te verkopen. Geldwelvaart blijft belangrijk, maar tijdwelvaart wordt het in toenemende mate. Het tijdlandschap verandert, de 'timescape' (Adam 1995). Dit tijdlandschap is te beschrijven en begrijpen met vier woordgrepen, nuttige denkgrepen waarmee je nieuwe trends en ook tijdongelijkheid beter gaat zien: (1) tijdarmoede; (2) aanwezigheidsbloeden; (3) burn-on en (4) tijdwelvaart.

Fenomeen 1
Tijdarmoede bestaat en de tijdarmoedeval ook

Hoeveel uren ze werkten, vroeg Alexander Pechtold aan CEOs (Chief Executive Officers) van multinationale ondernemingen in 'De Achterkant van het Gelijk'. De topmanagers leden allemaal aan tijdarmoede. Ook al beschreven ze het niet zo. Hun aantal werkuren per week bedroeg 60 à 70 à 80. Dat zijn koele getallen en hadden ze veel meer genoemd, had je gedacht, dat kan niet tenzij ze elke week ook een krat energydrinks wegwerken of Ritalin slikken. En bij minder had je gedacht, die CEO neemt zijn vak niet echt serieus. Pechtold concludeerde gevat: "Dus u houdt heel erg van de 40-urige werkweek, zo erg dat u er twee doet!" 

Werktijd-in-uren is een norm, het is een evenwichtsurengetal. Toch werd tijd niet altijd uitgedrukt in aantal uren. In het pré-kapitalistisch tijdperk was tijd veel meer een ontmechaniseerde grootheid, meer een toestand dan een logistiek instrument. Je 'was'/'bent' iets, je wordt niet afgerekend op het niet inzetten van je uren of het toewerken naar het einde van een levensloop waarin je voor je dood nog zoveel mogelijk moet doen. Het vormt een nogal sterk contrast met het advies van jongeren betrokken bij de Sociaal-Economische Raad (SER) (en ik besef dat ik erg grote sprongen in tijd en perspectief maak).

De meeste jongeren in Nederland zijn weliswaar gelukkig en optimistisch over de toekomst, toch verwoorden de jongeren betrokken bij het SER-jongerenplatform (2019): 'dat jongeren een “giftige cocktail” geserveerd krijgen.’ Een woning en zekerheid op de arbeidsmarkt zijn schaars, er is weinig financiële zekerheid en dan zijn er nog de hoge studieschulden door het leenstelsel. Je wordt ook geacht voortdurend te investeren in jezelf en op zoek te zijn naar het perfecte leven; één van hen vat het samen met 'Kortom: hoge druk, hoge kosten en weinig financiële zekerheid.'

Dat klinkt als een tijdarmoedeval, hoeveel (werk)tijd heb je wel niet nodig om het te redden? Het is verbonden met een fenomeen dat geen hype blijkt maar een blijvertje, de burnout. Een paar uur van je tijd verkopen heeft geen zin, het moeten er meteen veel zijn, je moet je hele leven inzetten om iets te bereiken. Door een dergelijke intensieve tijdsdruk raken jongeren, maar ook jonge ouders en hun kinderen, en anderen, in de knel. Raakt werken op die manier deels gekenmerkt door een burn-on-modus? En als dat zo is, vereist dat nieuwe grenzen?

Fenomeen 2
De burn-on-modus, gaat vooraf aan de burn-out-modus

Burn-out en burn-on zijn aktuele en veelzeggende 2010-s en -20-s etiketten. Ze verwijzen naar een soort collectieve roofbouw op het Zelf en naar tijdongelijkheid. Ook wordt wel gesproken van een burn-out-cultuur. Burn-on kan vooraf gaan aan de bekendere burn-out. Je werkt en/of zorgt altijd maar door, te hard, neemt dan vrij om bij te komen. En dat gaat steeds net, maar dan ook maar net, goed. En verder kom je tot niks. Herken je dit, dan zit je in een burn-on-fase.

De diagnose is interessant. Timo Schile en Bert teWildt (2021) werkzaam aan een psychosomatische kliniek in Duitsland, beschrijven Patiënt Nul bij deze diagnose, dat is de patiënt waarmee een fenomeen in de medische wereld begint, als volgt: een vriendelijke en sympathische persoon, gewaardeerd collega, echtgenoot en vader. Hij functioneert prima. Maar als er geen tijddruk is of iets niet als erg belangrijk wordt aangemerkt, dan kan hij zelden de energie opbrengen om een klus te klaren. Dat weer brengt permanent schuldgevoel met zich mee en hij heeft de indruk nooit genoeg te doen. Altijd wordt alles te veel. Je wordt een 'to do' en bent geen 'to be' (2021: p.63).

Het belangrijkste achterliggende kenmerk bij een burn-on is uiteindelijk: je moet alles willen, maar zelf weet je niet wat je wilt. Dan loop je het gevaar een speelbal van je omgeving te worden. Wanneer je de diagnose van een samenleving afleidt uit nieuwe ziektes, dan is Burn-on een behoorlijk inzichtrijke: mensen doen als radertjes in het systeem wat ze moeten willen, maar weten niet meer wat ze willen. Het bewustzijn, de betekenisverlening is volledig afgestemd op de – voortconcurrerende en – razende - markteconomische buitenwereld. Opvallend is dat deze diagnose ook nog eens de verantwoordelijkheid van deze situatie op het bord van het individu schuift: je moet beter 'nee' zeggen, je moet je Zelf beter, authentieker, ontwikkelen. Terwijl er ook de verantwoordelijkheid is van degene, of de organisatie, die steeds overvraagd, steeds maar vraagt of je meer kunt doen.

Daarbij gaat het overigens beslist niet altijd alleen om werk, maar ook zorg en vrije tijd hebben burn-on-kwaliteiten met bijbehorende to-do-lijstjes. Denk aan mantelzorgers, het altijd klaar staan, alles organiseren, de extra last ook die Corona op hun schouders heeft gelegd doordat bijvoorbeeld dagopvang uitviel. Ook de vrije tijd moet succesvol zijn, snel, bijzonder, storytelling-achtig gecommuniceerd. Opvoeding: je moet leuker zijn dan de hele game-industry bij elkaar, je kinderen weghouden van mediaverslaving en deel uitmaken van alle appgroepen rondom school en vrienden.

Overal alles tegelijk: het is gekmakend. Kun je dan anders met tijd omgaan? Tijd sparen? Anderen en jezelf 'uit' zetten?

Fenomeen 3
Aanwezigheidsbloeden: ermee om leren gaan of vermijden?

Even met een beetje humor afstand nemen. Ooit kreeg ik tips van iemand die goed was in doen-alsof tijdens vergaderingen. Wanneer je ergens zit, het kan nu ook een voortslepende zoom-bijeenkomst zijn, en je kunt niet weg, dan kon de tipgever doen alsof hij wakker was, maar toch slapen. Inclusief een ademhaling en concentratie waardoor je toch ook elk moment weer van standby in de 'on'-modus kon schieten. Het was uitrusten tijdens het werk, en eigenlijk een vorm van 'aanwezigheidsbloeden', een woord dat ik pas jaren daarna leerde. Aanwezigheidsbloeden, dat is ergens zijn waar je niet bent en niet wilt zijn omdat je iets anders moet doen. Klinkt complexer dan het is.

De term 'aanwezigheidsbloeden' is de vertaling van presence-bleeding van Melissa Gregg (2011). Gregg heeft een scherpe blik op de vreemde toestanden op de werkvloer. Let wel, het gaat om werk van professionals die vaak vanachter hun scherm van alles organiseren. Haar concepten zijn belangrijk nu veel werk gedigitaliseerd en gerobotiseerd wordt. Met 'aanwezigheidsbloeden' duidt ze op de ervaring waarbij de locatie en tijd van bepaald werk secundair worden. Je hebt een to do list - die permanent niet onder controle te krijgen is, een nooit eindigende lijst met werk waardoor je je altijd overvraagd voelt.

Het vereist in toenemende mate dat je jezelf 'aan' of 'uit' kunt zetten op de juiste momenten.

Hoe houden we daarbij controle over de tijd? Want dat is het werkelijke probleem, zegt ook Judy Wajcman. Het gaat er niet om hoeveel tijd je hebt, maar of je er controle over hebt. Zodra je telt en dan ook doet aan het bijhouden van arbeidsminuten en -taken, waarschuwt ook Melissa Gregg, kun je gecontroleerd worden. Het digitale biedt daartoe extreem veel mogelijkheden: alles is telbaar, bij te houden, te controleren, snel en overzichtelijk te vergelijken. Het baarde me al eerder zorgen; ook in onderwijs en onderzoek neemt de controle op studenten en docenten toe, inclusief de bijbehorende bureaucratische regimes.

Fenomeen 4
Tijdwelvaart voor iedereen: controle over de 'aan' en 'uit' knoppen = macht

Macht over tijd hebben gaat niet vanzelf. Het ordent zich ook niet vanzelf, het vereist afspraken over de hoeveelheden werk en vrije tijd. Mag je zelf je tijd indelen, maar is de werklast veel te zwaar, dan heeft die vrijheid geen betekenis. Heb je tijd te over, maar staan anderen ter beschikking van de 7 dagen per week 24 uurs-economie, dan kun je geen vaste, wederkerende afspraken maken, bijvoorbeeld rond sportwedstrijden of parkrecreatie. De vrijheid voor de één - altijd alle fysieke winkels open - is dan de onvrijheid van de ander, want die kan niet meedoen aan een weekendactiviteit met zijn kinderen bijvoorbeeld. Collectief gezien, betekent leven in de flow van de globale economie, dat sommige sociale activiteiten opgeofferd worden, omdat gemeenschappelijke real life tijds-afspraken minder goed mogelijk zijn.

Tijdsverzet

Als reactie hierop is een andere tijdsordening in ontwikkeling. Dat vind ik altijd weer het mooie: mensen zijn inventief, ontwikkelen zelf antwoorden en mechanismen. Eerst is er het tijds'verzet'. De ontwikkelaars van digitale kalender-apps in Silicon Valley, zelf behorend tot de tijd-armen, plannen wel eens een nep-vergadering in, vertelt July Wajcman*. De sociologe deed er een jaar veldwerk onder kalenderapp-ontwikkelaars (Wajcman 2018). In Pressed for Time (2015) beschrijft ze anti-gedrag, even helemaal niets doen en tot niets komen, gedrag dat de diagnose 'Procrastinatie' krijgt. Het heeft ook een positieve kant en kan voor flink wat leegte in je leven zorgen. Bij tijdvretende social media-accounts kun je sinds kort tenminste het aantal 'vind-ik-leuk'-s uitzetten, waarmee je je iets meer op inhoud dan op populariteitseffecten kunt concentreren. Bij een vergadering zijn en iets anders doen, dat kan met Zoom, je logt je in en gaat wandelen en bekijkt dan de youtube-video en chat na afloop.

Deze sociale uitvinding mogen we ook beslist niet vergeten: de 3-keer-8-uren dag, voor mekaar gebokst door de vakbeweging en vast onderdeel van internationale arbeidsregelgeving (ILO). Het hoeft en kan met het door elkaar lopen van plaats en tijd niet meer strikt nagevolgd worden, maar geeft houvast en definieert wanneer je overuren maakt, recht hebt op pauzes en vakanties. Dat is essentieel, niet alleen voor de pakketbezorger die per GPS gevolgd wordt bij de bezorging van elk pakket.

In de nabije toekomst zullen vermoedelijk, net als in de levensloop waarbij kinderen en ouderen niet hoeven te werken, beschikbaarheids-onder- en -bovengrenzen een grotere rol gaan spelen. Het lijkt voor geen van de partijen gezond wanneer medisch personeel de klok rond werkt. De mens kan de machines niet bijhouden en heeft minimale en maximale tijdsbescherming nodig: tijdwelvaart, rekening houdend met levenssituaties. Zodat je af en toe de draaikolken in je zorgtaken, in je werktaken, in je social media-leven kunt uitzetten. Herken je de draaikolken niet? Dat is een felicitatie waard: je bent tijdrijk!

*Interview met Judy Wajcman op 27 april 2021.

Dit thema kon ik met meer tijd:) onderzoeken dankzij de onderzoekswerkbeurs van het Matchingfonds Journalisten en Fotografen: De Coöperatie en Stichting Lira samen met de Stichting Democratie en Media.

Literatuur

• Achterkant van het Gelijk. 23-03-2021. https://www.npostart.nl/index.php/de-achterkant-van-het-gelijk/23-03-2021/BV_101404864
• Adam, Barbara. 1995. Timewatch: The Social Analysis of Time. Cambridge, UK: Polity Press.
• Crijns, Hub. 2021. Armoede is nooit weggeweest, en is er in meer of mindere mate. Sociale Alliantie Nieuwsbrief 3 2021.
• Gregg, Melissa. 2011. Work’s Intimacy. Cambridge: Polity Press.
• SER 2019: jongeren in SER en de problemen van jongeren
  https://www.ser.nl/nl/Publicaties/jongeren-advies
• Smolenaars, Ellie. 2001. Het vernis van de welvaartsmaatschappij. In: Over Onderzoek. Michel Knapen (red.). 2001. pp 40-52. Tilburg University.
• Te Wildt Bert, Timo Schiele. 2021. Burn On: Immer kurz vorm Burn Out. Droemer Verlag.
• Wajcman, Judy. 2015. Pressed for Time: The Acceleration of Life in Digital Capitalism. paperback edition 2016. Chicago London: The University of Chicago Press.
• Wajcman, Judy. 2018. The digital architecture of time management.In: Science, Technology and Human Values, 44 (2). 315 - 337. Raadpleegbaar in: LSE Research Online July 2018.