Bijzonder Statuut voor sociale coöperaties
Klik hier om dit artikel te downloaden als pdf-document.
Het Bijzonder Statuut is een instrument voor maatschappelijke initiatieven die gericht zijn op de uitvoering van publieke taken. Deze initiatieven bewegen zich op het grensvlak tussen privaatrecht en publiekrecht. Om conflicten en teleurstellingen te voorkomen en om constructief in gesprek te gaan met strategische partners, waaronder overheidsorganisaties, zijn extra waarborgen nodig om een begaanbaar pad te vinden in het nieuwe land tussen het private en het publieke domein. Het Bijzonder Statuut maakt die extra waarborgen mogelijk.
Waarom hebben sociale coöperaties behoefte aan een Bijzonder Statuut?
Sociale coöperaties richten zich op publiekrechtelijke taken. Dat zijn taken die uitgevoerd werden of worden door de overheid of door instanties die werken in opdracht van de overheid. Sociale coöperaties willen die publiekrechtelijke taken organiseren en uitvoeren op een ‘ondernemende’ manier. Maar als het gaat om ondernemen, dan is dat in het gangbare den-ken gekoppeld aan een zeer sterk recht: het eigendomsrecht. Volgens het Burgerlijk Wetboek is het eigendomsrecht ‘het meest omvattende recht dat een persoon op een zaak kan hebben’. Het staat de eigenaar ‘met uitsluiting van een ieder vrij van de zaak gebruik te ma-ken (...)’. Eigendom is daarmee een exclusief recht dat tegen iedereen ingeroepen kan worden. Een recht dat bestaat uit zwart of wit: je hebt het recht of je hebt het niet, je bent eigenaar of je bent het niet. Bij sociale coöperaties gaat het niet om die manier van onder-nemen. Daardoor pakt het recht voor sociale coöperaties vaak áverechts uit. Want het gaat bij dit soort initiatieven niet om eigendom in de klassieke zin maar om eigenaarschap. Ze zijn er ook niet op gericht om zaken ‘in bezit’ te krijgen maar om actieve betrokkenheid van mensen onder elkaar en om ondernemerschap als vaardigheid. Het privaatrecht blaast dan ook niet altijd de goede wind in de zeilen van een initiatief. Sterker: het kan de wind juist uit de zeilen halen. Zo zijn zelfs de meest democratische rechtsvormen (bijvoorbeeld de NV waar iedereen een aandeel van zou kunnen kopen of de vereniging waar iedereen in principe lid van kan worden) uiteindelijk gefundeerd op een uitsluitend recht: je kunt je stem alleen laten gelden als je lid bent. En omdat we geen verenigingsplicht kennen, hebben niet-leden eigenlijk geen stem. Terwijl de stem van de stille meerderheid voor sociaal ondernemers juist erg belangrijk kan zijn.
Het privaatrecht biedt veel flexibiliteit maar stelt sociale coöperaties dus ook voor dilemma’s. Daarom moeten alle betrokkenen zelf goed weten wát ze moeten regelen en hóe ze dat het beste kunnen doen. Het Bijzonder Statuut is een instrument dat helpt om rechtsvorm en ma-nier van organiseren beter op elkaar aan te laten sluiten dan ons huidig wettelijk systeem mogelijk maakt. Het biedt een raamwerk van bijzondere voorzieningen om in verschillende fasen van een initiatief dilemma’s te voorkomen en op te lossen. Dat begint al bij de start. Want wat komt eerst: de rechtsvorm of het gesprek? Hier begint de rol van het Bijzonder Statuut. Initiatiefnemers kunnen hun intenties om een sociale onderneming te starten laten vastleggen bij de notaris. Met een door de notaris gewaarmerkte document, het Bijzonder Statuut, kunnen initiatiefnemers in gesprek gaan met sleutelorganisaties zoals gemeenten zónder daarvoor eerst een rechtsvorm te hebben gekozen. Zo kan de relatie met strategische partners, die de sleutel tot succes vormen, aan de juridische positionering vooraf gaan.
In het Bijzonder Statuut leggen initiatiefnemers zich vast op het realiseren van sociaal maatschappelijke doelen. Ze leggen vast dat deze doelstelling als onomstotelijke grondslag in de oprichtingsakte wordt verankerd en daarmee het bestaansrecht van de sociale onderneming vormt. En het Bijzonder Statuut biedt voorzieningen rondom zeggenschap. Bijvoorbeeld door aan verschillende soorten betrokkenen verschillende soorten bevoegdheden te verbinden of juist niet te verbinden. Voor het verder democratiseren van de organisatie is aantoonbare instemming met het beleid een belangrijk instrument. Zo kan een dagbesteding een grote emotionele waarde vertegenwoordigen voor mensen die geen werk hebben of niet meer kunnen werken. Maar wat als de waarde die de dagbesteding in de markt vertegenwoordigt vele malen groter is en ook in euro’s gekapitaliseerd wordt waardoor tevens een aanzienlijke verdiencapaciteit voor een ondernemer ontstaat? Dit kan spanningen opleveren. Aantoonbare en terugkerende instemming van kwetsbare doelgroepen zouden dit soort spanningen kunnen doen verminderen. Dat geldt ook voor het aantonen van draagvlak onder de stille meerderheid, de mensen die buiten de organisatie staan. Te denken valt aan een platform van certificaathouders waar bepaalde rechten aan verbonden kunnen worden. En het Bij-zonder Statuut opent een heel nieuwe manier van samenwerken met kritische succespartners. Zeggenschap geven aan partners is immers een lastig dilemma: waar burgers taken van de overheid willen overnemen willen ze juist ook de zeggenschap over die taken overnemen. Het Bijzonder Statuut biedt partners de kans om sociaal aandeelhouder te worden. Partners krijgen zo geen rechtstreekse zeggenschap maar kunnen via sociaal aandeelhouderschap wel waarborgen realiseren rondom de sociaal-maatschappelijke doelstelling en de daarbij behorende prioriteitstelling in de bedrijfsvoering. Een ander aspect waar het Bijzonder Statuut aandacht voor vraagt betreft de transparantie. Te denken valt bijvoorbeeld aan een openbaar maatschappelijk jaarverslag of aan openbare vergadering(en) voor belanghebbenden. Omdat transparantie voor sociale coöperaties erg belangrijk is, vinden dit soort bijeenkomsten in de praktijk vaak al plaats zonder dwingende opdracht van een Bij-zonder Statuut. Toch is het belangrijk om dit soort zaken vast te leggen zodat ook bij een wisseling van bestuur of actieve leden ook de nieuwe leden aan deze manier van werken gehouden zijn. Want openbaarheid heeft ook te maken met kansen die betrokkenen en niet-direct betrokkenen krijgen om een tegengeluid te laten horen. Hoe kunnen mensen klachten uiten en hoe wordt er met klachten en conflicten omgegaan? Bij hoogoplopende conflicten staat altijd een gang naar de rechter open. Maar het inschakelen van een rechter is natuurlijk een drastische en kostbare stap. Sociale coöperaties hebben vooral baat bij een vertrouwenspersoon en een duidelijk beschreven bemiddelingsprocedure ingeval van hoogoplopende conflicten. Een laatste hoofdaspect in het Bijzonder Statuut betreft de vraag wat er moet gebeuren als een sociale coöperatie het eind van zijn levenscyclus heeft bereikt. Wat als mensen de sociale coöperatie willen beëindigen of de activiteiten willen overdragen aan een andere organisatie? Ook hier worden in het Bijzonder Statuut voorzieningen voor opgenomen.
Het Bijzonder Statuut is dus een instrument voor sociale coöperaties die duurzaam publieke taken willen uitvoeren of overnemen (verderop in deze bijdrage wordt ingegaan op de definitie van publieke taken). Duurzaam doelt op het feit dat ze de taken langdurig willen uitvoeren of overnemen. Met het Bijzonder Statuut kunnen initiatieven loskomen van een kortetermijnsamenwerking die bijvoorbeeld vaak gekoppeld is aan een subsidiebeschikking. Ook kritische succespartners van een initiatief, waaronder gemeente en financiers, kunnen belang hebben bij het Bijzonder Statuut.
Klik hier om meer te lezen over het Bijzonder Statuut.
Klik hier om naar de startpagina van dit thema-dossier te gaan.
