Armoede, boeren en voedsel: sociale gerechtigheid?
Door Jack Steeghs
Ik bezoek geregeld boeren. Ik ben met ze begaan. Het zit in mijn bloed. Voordat ik theologie ging studeren was ik zelf boer. Ik weet hoe het voelt om dag en nacht klaar te staan en tegelijkertijd van alles vanuit de omringende samenleving over je heen te krijgen, zonder je goed te kunnen verweren. Misschien wel daarom dat de sociale alliantie aan mij vroeg om een bijdrage te leveren over onze voedselproducenten. Over boeren, armoede en voedsel(productie) gesproken. En waar de ondersteuning nodig is.
Laat ik maar beginnen met een opmerkelijk bericht uit de recente actualiteit. Nederland kent 112 duizend miljonairs, een record aantal. De nieuwe miljonairs blijken vooral te zitten in de hoek van de advocatuur, medisch specialisten … en in de landbouw! Een op de vijf miljonairs blijkt boer! (Bron: CBS https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2018/37/grootste-aantal-miljonairs-sinds-2006) Hoe zit dat dan met armoede en boeren? Hoe zit het met (de prijs van) ons voedsel dat geproduceerd wordt door boeren?
Armoede en marktonmacht
Armoede is in ons land vooral een statistische werkelijkheid die een reële werkelijkheid wordt vanuit diegene die ermee worstelt. Het armoedecijfer in de landbouw is hoog. Statistisch schommelt het armoedecijfer in de landbouw al jaren rond de 50% (hangt een beetje af van sector, omgeving en of neveninkomsten meegerekend worden). Zie bijvoorbeeld: https://www.trouw.nl/home/veel-boeren-leven-al-jaren-in-armoede~a1829e25/
Er zijn veel boeren die (tijdelijk) armoede kennen en er geen probleem van maken. En als ze dan de cijfers met commentaren in de media lezen dan kunnen ze zich behoorlijk ergeren. "De boeren in armoede, hoezo?"
Boeren realiseren zich dat ondernemen risico’s met zich meebrengt, dat boerenwerk er vanuit zijn aard om vraagt te denken en handelen in lange termijnen. En dat gaat dan soms ten koste van de korte termijn. Boeren hebben nauwelijks marktmacht om iets aan die korte termijn te doen: levende planten en dieren die het erf verlaten zijn maar moeilijk lang houdbaar. De tussenhandel en de retail strijken de winsten op. Supermarkten bepalen meer en meer welke agrarische producten door boeren aangeleverd kunnen worden, wat de kwaliteit moet zijn én wat ze daarvoor financieel over hebben. Ik heb hiermee zelf ervaring opgedaan in enkele jaren programmavleesproductie voor die bekende Zaanse grootgrutter.
Boeren zitten niet in een gelijkwaardige onderhandelingspositie en kunnen nauwelijks een prijs zetten – hooguit kleinschalig via verkoop aan huis of op de markt. En als ze marktmacht met collega’s willen bundelen worden ze teruggefloten door de Autoriteit Consument & Markt, die waakt over kartelvorming.
Boeren die in Nederland toekomst opbouwen hebben grofweg een keuze uit vier strategieën om blijvend genoeg geld te verdienen en tegelijkertijd plezier in werk en leven te houden:
1. De klassieke land- en tuinbouw of gangbare landbouw richt zich wat toekomst betreft vooral op groei en/of meer inzet van techniek op het erf.
2. De biologische landbouw kiest uitdrukkelijk meer ideologisch, door te werken vanuit wat aarde, plant en dier vanuit hun aard aankunnen.
3. De verbrede landbouw legt meer de nadruk op de omringende samenleving. Dat kan als gangbaar of biologisch bedrijf. Met een neventak voor kinderopvang, dagopvang voor dementerenden of bijvoorbeeld een boerderijschool.
4. Een relatief nieuw en groeiend concept keert de boel om: een minimum aantal burgers koopt of pacht een boerderij en huurt daarna een boer in om voedsel voor de hele groep te produceren. ‘Herenboeren’ is zo’n concept (https://www.herenboeren.nl/).
Armoede en suïcide
Hoewel veel boeren soms gedurende korte of langere tijd in armoede leven staan er op elke boerenkeukentafel dagelijks gevulde borden met smakelijk eten. Ook aan de buitenzijde van bedrijf en woning zie je vaak niets van armoede. Zolang de bank er met veel kapitaal in zit ziet de buitenstaander niets. Hoezo armoede? Boeren worden bijna vanzelfsprekend geacht hun eigen broek op te houden, maar kunnen dat lang niet altijd. Ze worden dan afhankelijk van koele rekenmeesters.
Boeren komen pas bij de burgerlijke overheid en andere hulporganen op de radar als het echt helemaal fout is gegaan. Vaak gaat het dan fout op het bedrijf én in het gezin. Soms door een ongeluk of problemen met de gezondheid, vaak door marktpech of een verkeerde inschatting. Soms worden hele levens verwoest met als meest in het oogspringend: suïcide Cijfers hierover zijn er in ons land niet, wel in het buitenland. Daaruit blijkt dat suïcide bij boeren aanmerkelijk meer voorkomt dan bij burgers: cultureel antropoloog Lizzy van Leeuwen deed onderzoek: https://vroedman.nl/2015/04/17/agrarisch-collectief-onderbewustzijn-3-slot/). Hiermee kom ik bij het grote probleem waar ik al jaren tegenaan loop.
Boeren zijn ook mensen
Boeren zijn gewoon mensen. Ondernemers? Soms hele goede, soms zijn ze het in naam maar gaat het fout in combinatie met al die rollen waarin ze dagelijks staan. In die rollen zijn ze naast ondernemer vaak ook huisgenoot, echtgenoot, vader, buur, bestuurder, et cetera. Kortom, op het boerenerf worden communicatievaardigheden behoorlijk op de proef gesteld. En de organisaties dan? Er is toch een Land- en Tuinbouw Organisatie (LTO) die hen bijstaat? Ja die is er en die doet goed werk. Maar, zoals onze hele Westerse wereld, is de zakelijk opererende neoliberale geest in onze landbouw een sterk aanwezige onderstroom. Was er vroeger mede door de kleinschaligheid en het vele handwerk genoeg tijd voor babbels van mens tot mens en kwam meneer pastoor regelmatig langs, tegenwoordig is het allemaal zakelijk en efficiënt. En daar kan niet elke boer goed mee omgaan. Dat is allemaal bekend bij de organisaties. Toch komen zij meer en meer voor een selecte groep op, de ‘harde’ ondernemers, niet voor alle boeren. Een mooie illustratie hiervan maakte ik twee jaar geleden mee op een middag voor ‘erfbetreders’ (dienstverleners en voorlichters die boeren bezoeken). De belangrijkste agrarische woordvoerder van de Rabobank hield een inleiding over het belang van ondernemersvaardigheden. Ook sprak hij over de toenmalige crisis in de varkenshouderij. Daarop vroeg iemand of de bank iets extra’s kon doen voor boeren die flink in de problemen zaten, zozeer dat ze onherroepelijk gedwongen zouden gaan worden om te stoppen – en voorafgaand aan de bijstand hun hele pensioen op konden gaan eten.
Zijn antwoord: ‘wij gaan iets extra doen voor de stoppers als de echte ondernemers er beter van worden’. Ik viel bijna van mijn stoel van verbijstering! Mijn opa, die de totstandkoming van het coöperatieve gedachtegoed aan het begin van de 20ste eeuw volop heeft meegemaakt, zou zich omdraaien in zijn graf.
Begeleiding die voorhanden is
Als het agrarische bestaan sociaaleconomisch zo breekbaar is en deze realiteit is bekend bij de organisaties, welke hulptroepen zijn er dan voorhanden?
In de gangbare landbouw roepen boeren steeds vaker hulp in vanuit mediation en coaching. Als het gaat om de mens achter de boer wijzen organisaties bijna altijd naar dergelijke zakenpartners. Zij worden preventief ingehuurd bij conflicten of komen op aanvraag omdat een boer wil werken aan zijn/haar ondernemersvaardigheden. Soms worden gezinsleden daarbij betrokken. Goed werk.
Maar het belangrijkste probleem waar ik tegenaan loop is dat deze gangbare mensgerichte dienstverlening in de agrarische sector vooral de kapitaalkrachtige en zelfbewuste agrarische ondernemers bereikt. En de reguliere LTO bereikt alleen eigen leden – grofweg de helft van de boeren is helemaal niet georganiseerd! Er is niemand die opkomt voor hen die in deze harde agrarische ondernemerswereld tussen de wal en het schip dreigen te vallen. Oftewel: het ligt helemaal aan het privénetwerk van de betreffende boer hoe alleen hij/zij er sociaal voor staat.
Begeleiding die nodig is
Omdat boeren vaak kwetsbaar worden gemaakt is er een netwerk van betrokkenheid nodig. Om dit concreet te kunnen maken zijn initiatieven nodig. Plaatselijk maatwerk. Het beste werken informele netwerken die de vinger aan de pols houden. Ik denk dan in eerste instantie aan kerken. Kerken kunnen vanuit hun oorsprong en aard die rol vervullen. Met een voorkeursoptie voor allen die geen stem hebben. Daarom is mijn energie de laatste tijd gericht op het vanuit kerken richten van de betrokkenheid die voorhanden is, op een zodanige wijze dat de drempel voor de eventuele hulpvraag zo laag mogelijk komt te liggen. Maar ook andere maatschappelijke organisaties of netwerken kunnen deze betrokken rol prima vervullen.
Meer doen?
Wie vanuit een parochie, protestantse gemeente, oecumenisch of vanuit een seculiere groepering aan de slag wil met de omringende agrarische omgeving: ik kom graag met jou of jullie werkgroep in gesprek. Om de aandacht waar te maken die nodig en voorhanden is. Het kan gewoon.
En die miljonairs?
Ik begon dit artikel met de miljonairs onder de boeren. Hoe zit dat dan? De miljonairs onder de boeren zitten vooral in de grote bedrijven met – en nu komt het – veel grond in eigendom. Enkele tientallen hectares goede grond vertegenwoordigen al gauw een waarde van miljoenen euro’s. Maar dat is kapitaal dat je niet los kunt zien van het bedrijf. De meeste miljonairs onder de boeren zijn dus net zo statistisch als de armen. Boeren die ik gesproken heb zeggen allemaal hetzelfde: ‘geen boer is boer om miljonair te zijn’. De drijfveer is een andere: vanuit een zekere vrijheid veel verantwoordelijkheid dragen om veilig en verantwoord voedsel voor ons allemaal te produceren.
Zonder boeren geen eten
Zonder boeren geen voedsel op ons bord. En zonder een gezonde landbouw in ons land doen we niet alleen onszelf tekort, maar ook de boeren en de schepping waar we alles aan te danken hebben. Of, om het meer politiek te zeggen: duurzaam doen is niet alleen gerelateerd aan techniek en gedrag, maar is ook een kwestie van sociale gerechtigheid.
Jack Steeghs, pastoraal werker in De Twaalf Apostelen (Wijchen) en zelfstandige (vanuit Zaltbommel)
oktober 2018
Mail: Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.
Website: www.vroedman.nl
Klik hier om naar de startpagina van het themadossier 'Voedsel en armoede' te gaan.
