Dé economie?

Economische deelsystemen en debat over oplossingsrichtingen

Klik hier om dit artikel te doewnloaden als Word-document.

Veelal spreken we over 'de economie' alsof er maar een soort economie zou bestaan. Hub Crijns maakt duidelijk dat er verschillende economische deelsystemen zijn. Ieder van deze deelsystemen heeft zijn eigen normen en vormen, zijn eigen taal en waarde. De economie van de markt en het geld hebben de andere economieën naar de achtergrond gedrongen. Deze overheersende economiesystemen hebben veel mensen en landen veel welvaart gebracht, maar tegelijkertijd ook groeiende ongelijkheid en armoede voor grote groepen mensen. Dat maakt het dringend noodzakelijk de vraag onder ogen te zien of het denken en doen van andere economische deelsystemen wat sterker op de voorgrond geplaatst moet worden.

Dit artikel kent vijf hoofdstukken:
1. Er zijn verschillende economische deelsystemen
2. Vijf economische deelsystemen
3. De taart van vijf economische deelcircuits die samen dé economie vormen
4. De deeleconomieën zijn in onbalans
5. Wat is het debat, ook richting oplossingen?
6. Voortgaand debat waar je zelf ook aan meedoet

1. Er zijn verschillende economische deelsystemen

Professor Henk Tieleman, oud-hoogleraar economie en antropologie te Utrecht, heeft in zijn studies en colleges aandacht gegeven aan verscheidenheid van economieën. Hij omschrijft een economische orde “als het geheel aan instituties en sociaal-economische arrangementen waarbinnen het economisch handelen van een samenleving zich afspeelt”.

Drie mechanismen

Economische ordes bestaan in grote variatie en veelkleurigheid. Dit neemt niet weg dat er een drietal basismechanismen kan worden onderscheiden, waarmee elke economische orde is opgebouwd.
a. Het economisch circuit van de gift: het handelen om niet
b. Het circuit van de herverdeling: centraal inzamelen en herverdelen
c. Het circuit van de ruil: prestatie om tegenprestatie.

Elke economische orde wordt gekenmerkt door een eigen mengvorm van deze drie mechanismen en die mengvorm is ook weer in voortdurende beweging. Bepalend zijn in hoge mate de heersende, maar ook veranderende, opvattingen over de juiste verdeling van kosten en baten tussen individuen en tussen groepen van mensen. Want elke keuze ten aanzien van de economische orde impliceert een bepaalde verdeling van lusten en lasten (H. Tieleman, 'Tussen legitimatie en utopie', Over de rol van geloof en levensbeschouwing in de economie, SMO, Den Haag 1993, pag. 11v).

Drie manieren van belonen

Naast de gifteconomie en de herverdelingseconomie kan arbeid in de monetaire ruileconomie op drie manieren beloond worden, te weten:
a. Niet-betaald,
b. Semi-betaald; hiervoor zijn er twee manieren: wit of zwart
c. Betaald

De monetaire ruileconomie en het betalen van arbeid zijn overheersend geworden ten opzichte van de andere twee economieën en het waarderen van de andere vormen van arbeid, zoals opvoedwerk, onbetaalde zorgarbeid en mantelzorg, vrijwilligerswerk.
Tenslotte kunnen we economische handelingen onderverdelen in formeel (vastgelegd in wetten, contracten, regels, etc.) en informeel (we doen van alles zonder veel wetten, regels, contracten of handjeklap).

Vier economische sferen

Professor G. Engbersen onderscheidt in de 'Balans van het armoedebeleid' (Amsterdam 2000) vier soorten economieën rond sociale uitsluiting. De eerste en formele economie is die van de betaalde arbeid ofwel de ruil van arbeid voor inkomen. Tegenhanger hiervan is de informele economie, ofwel die van het grijze of criminele circuit: ook hier wordt geruild, maar de opbrengsten ‘bestaan niet’ voor de instanties van de formele economie. Het gaat dan om het niet betalen van belasting, afdrachten voor sociale zekerheid, BTW, pensioen. Een derde vorm van economie is die van de wederkerigheid of gift. Hierin ondersteunen mensen elkaar met gratis dienstverlening, denk bijvoorbeeld aan opvoeding of mantelzorg, of onderlinge netwerken zoals moeders die op elkaars kinderen passen of voor elkaar boodschappen doen. Een vierde vorm van economie die Engbersen onderscheidt, is de verzorgingseconomie. Via herverdeling ontstaat landelijk beleid rond sociale zekerheid en lokaal armoedebeleid. Het is de economie van regels, voorschriften, bureaucratie, formulieren en wachttijden.

2. Vijf economische deelsystemen

In de afgelopen jaren heb ik voortgemijmerd over dit inzicht in de economische orde, zoals dat door ontwikkelingseconomen en antropologen is ontwikkeld. Het stelt ons in staat het waardedebat rond economisch handelen in een mondiale context in beeld te brengen. Met verwijzing naar telkens één dominant handelingsprincipe onderscheid ik vijf economische deelsystemen, die elk hun eigen logica, waarden, hoofdrolspelers en uitwerking voor mensen hebben:
1. Ruil
2. Herverdeling
3. Wederkerigheid/gift
4. Grijze/zwarte markt
5. Geldmarkt/beurs

1. Ruil

In het deelsysteem van de ruil (prestatie tegen prestatie) wordt meestal op een formele ma-nier arbeid verruild tegen loon of inkomen. Ruil van goederen en diensten geschiedt steeds meer op vrije markten, die zich dankzij de vervoerstechnologie wereldwijd uitstrekken. Ondernemingen en werkgevers, werknemers en consumenten zijn hier de voornaamste spelers en de economische rationaliteit en het winststreven bepalen dit economisch handelen. Dit deelsysteem heeft grote verdiensten. Dat staat vast. Het brengt voor velen werkgelegenheid, welvaart, en toekomstperspectief. Tegelijk formuleer ik herhaaldelijk kritiek of uit ik zorgen inzake de waarde ontwikkeling, die eruit voort vloeit. De vereconomisering van het leven en de uitbuiting van andere deelsystemen en daardoor van mensen en milieu noem ik hierbij het meest.

2. Herverdeling

Bij het deelsysteem van herverdeling geeft het woord herverdeling al aan welk economisch handelen bedoeld is. Het principe werkt eenvoudig: mensen die over meer welvaart beschik-ken (goederen, diensten, geld) delen die met degenen die minder hebben. Herverdeling werkt op onderlinge afspraak tussen personen (denk bijvoorbeeld aan het gezin) en tussen groepen (families, vriendenclubs, verenigingen). Herverdeling werkt ook via het instrument van de persoonlijke verzekering: ik kan me bijvoorbeeld verzekeren voor de risico’s van ziekte en handicap, baanverlies, en ouderdom. En herverdeling werkt tussen landen, die met elkaar samenwerken. In onze samenleving hebben de overheden (Europees, nationaal, gemeentelijk) een grote rol verworven in dit deelsysteem, terwijl burgers betrokken zijn als democraten en als cliënten. Herverdeling wordt vanuit sociale motieven vaak gebruikt om de nadelen van de deelsystemen van markt en beurs te corrigeren. Even waar is dat dit deel-systeem de infrastructurele voorwaarden realiseert, evenals de sociale voorzieningen (onderwijs, zorg, welzijn, openbaar vervoer). Als kritiek kan aangegeven worden, dat inzake mondiale samenwerking de politieke netwerken een behoorlijke achterstand kennen in vergelijking met de economische netwerken.

3. Wederkerigheid/gift

In het deelsysteem van wederkerigheid of gift verlenen mensen telkens aan anderen diensten en zij geven die zorg, vrijwilligerswerk, hulp of opvoeding als gift, om niet. In dit deelsysteem zijn burgers de voornaamste spelers. Het waardepatroon van wederkerigheid en zorg, vorm gegeven in een groep, clan, of familie, heeft heel lang borg gestaan voor overleving. Het heeft de oudste economische papieren in het bestrijden van kwetsbaarheid, met name voor jongeren, vrouwen, gehandicapten en ouderen. Het kent ook zwakten: wie heel lang of alleen maar in de wederkerigheid arbeid heeft verricht, heeft geen voorziening opgebouwd voor ziekte, handicap of oude dag. Een niet onbelangrijk deel van dit deelsysteem is het geven van materiële goederen of financiën om niet. Je vindt er dus zowel financiële giften, fondsen met subsidies, de herverdelingseconomie of de diaconale economie van kringloop, ruilwinkels, maaltijdprojecten, etc. Ook ik duid vereconomisering en individualisering als processen aan die het deelsysteem van de wederkerigheid ondermijnen.

4. Grijze/zwarte markt

Het deelsysteem van de grijze of zwarte markt hangt samen met het deelsysteem van de ruil, en kenmerkt zich door het niet afdragen van formele sociale verplichtingen en belastingen. Zowel werkgevers als werknemers, opdrachtgevers als uitvoerders, kunnen van de informele mogelijkheden in het grijze of zwarte circuit gebruik maken. Grijze economie is vaak een economische activiteit van consumenten, kleiner of groter. Denk aan babysitten, vrijwilligerswerk doen met een vergoeding, etc. Grijze economie kan ook inhouden dat rijke mensen of bedrijven legaal hun vermogen wegzetten in belastingparadijzen, al of niet op naam, onherkenbaar gemaakt. Zwarte economie kan ook crimineel zijn en dan praat je over computercriminaliteit, drugseconomie, verhandelen van gestolen goederen, oplichting, etc.

5. Geldmarkt/beurs

Het deelsysteem van de geldmarkt of beurs is voortgekomen uit het deelsysteem van de ruil en heeft vooral dankzij de moderne technologie van internet en computer in de afgelopen tien jaar een sterke vlucht genomen. Het doel is om met geld meer geld te maken. Geld flitst digitaal over de wereldbol van geldmarkt (beurs) naar geldmarkt. Aan deze beurzen kan iedereen meedoen, mits er voldoende geld aanwezig is. Banken, verzekeringsmaatschappij-en, pensioenfondsen en geldhandelaren zijn de grootste spelers. De waarden van dit deel-systeem zijn zo dominant, dat we ze elke dag op het nieuws te zien krijgen. Hoewel er in 2008 een flinke dip heeft plaatsgevonden, blijft dit deelsysteem uiterst belangrijk, bijvoorbeeld voor het belonen van topmanagers.
Mijn kritiek luidt, dat dit deelsysteem teveel waarden als ‘hebben en alsmaar meer' benadrukt, en daarbij zelfs grenzen overschrijdt: het daagt uit tot graaien en frauderen. Bovendien is dit deelsysteem nauwelijks te volgen (het is een snelle digitale wereld) of te controleren (door wie immers?). Het is letterlijk van land, volk en God los geraakt.

3. De taart van vijf economische deelcircuits die samen dé economie vormen

De economie is voor te stellen als een taart met vier delen en een opstaande rand. Het gaat om de economie van de ruil, de economie van de herverdeling, de economie van de gift, de grijze of zwarte economie en de economie van de beurs.

NB: de verschillende deelsystemen zijn natuurlijk niet even groot, maar voor de eenvoud van denken is dit plaatje gemaakt.

De economie van de ruil is die van het betaalde werk op de vrije (arbeids)markt, loon in ruil voor arbeid. En die van de productie en consumptie van goederen en diensten. De economie van de herverdeling is ook die van arbeid in ruil voor inkomen, maar dan in de collectieve sector (denk aan de uitkeringensector). Denk aan onderwijs, zorg, welzijn, veiligheid, infra-structuur, et cetera. De bron van deze economie is eerst verkregen via belastingheffing en die bron wordt vervolgens herverdeeld. Deze economie zit ook in verenigingen, vakbonden en kerken. De economie van de gift is die van gratis werken zonder betaling of inkomen, zoals opvoedwerk, mantelzorg, vrijwilligerswerk. Zonder deze economie lag onze samenleving plat. De grijze, zwarte en criminele economie is aanwezig in alle economische activiteiten, die zich van de andere drie onderscheiden. Tenslotte is er nog de economie van de beurs, van het geld dat geld maakt. Ook hier participeren we allemaal aan mee door middel van onze bank, pensioenen, verzekeringen. Iedereen kan bij zichzelf bepalen in welke mate hij of zij meedoet aan de vijf genoemde deelsystemen van economie.

4. De deeleconomieën zijn in onbalans

De genoemde deelsystemen zijn niet in balans, dat is de kern van het probleem. Ik merk regelmatig hoe bijvoorbeeld de waarden van de deelsystemen van ruil en geldmarkt een grotere rol spelen dan die van herverdeling en wederkerigheid. Ik werk dit verder uit in drie stellingen.

a. Economische rationaliteit en baandenken is dominant

In onze maatschappij is het baandenken binnen een sociaal bepaalde vrije markt-economie dominant. Er heerst rond deze ‘homo faber’ (werkende mens) een erg groot arbeidsethos. Ten opzichte van de ‘homo ludens’ (spelende mens) bestaat er een geringe waardering als dit ‘spelen’ geen band meer heeft met betaalde arbeid, baan, economie. Is die band er wel, dan is er een zeer hoge waardering: zie bijvoorbeeld de vrije tijd, professioneel spel of sport,vakantie en vrijetijdseconomie. Het is niet aan te nemen, dat deze dominante structuren van economisch handelen, en gevolgen in denken en doen, snel zullen veranderen. Eerder is andersom waar: de dominante manier van denken (economische doelrationaliteit) en doen zal doorgaan, evenals het beïnvloeden van andere leefsferen van mensen, zoals onderwijs, welzijn, cultuur, gezondheid, religie.

b. Arbeidsdeling en kapitalistische marktwerking zijn dominant

In onze maatschappij is geld als ruilmiddel om toegang te krijgen tot allerlei voorzieningen in de samenleving dominant. De maatschappij is opgebouwd op arbeidsdeling en specialisaties. Er zijn maar weinig mensen, die volledig voor zichzelf kunnen zorgen, in die zin dat zij alle vormen van arbeid zodanig beheersen, dat zij kunnen overleven. Wij ruilen of kopen voortdurend specialismen van anderen. Het is niet aan te nemen, dat deze geslaagde vorm van marktwerking en de gevolgen in denken en doen, snel zal veranderen. Welk voorstel tot andere vormen van ruil- of gifteconomie-en ook, zal nooit dominant worden. Eerder is andersom waar: de dominante manier van ruil via geld (kapitalistische ruilrationaliteit) zal doorgaan, evenals het beïnvloeden van andere leefsferen van mensen, zoals onderwijs, welzijn, cultuur, gezondheid, religie.

c. Waarden dienen richtinggevend te zijn

Mensen baseren hun levensloop en samenleven op waarden en idealen. Mensen zijn ook burgers. Burgers hebben voor hun levensloop, het uitoefenen van hun burger-rechten, het nastreven van idealen, een mix nodig van baan, andere vormen van ar-beid en inkomen. Waarden als gerechtigheid, houdbaarheid, solidariteit en participatie zouden die mix eerder moeten sturen, dan de rationaliteit van economie en marktwerking. Deze laatste zijn te beschouwen als prima middelen om welvaart te bereiken. Waarden en de ordeningsmodellen van de samenleving die daaruit ontstaan zijn te beschouwen als de redenen, waarom de resultaten van verkregen welvaart verdeeld moeten worden over alle mensen.

5. De economische orde en actoren

De samenleving zoals wij die kennen, ook wel verzorgingsstaat genoemd, is in meer dan honderd jaar opgebouwd door de inspanningen van individuen, die participeren in maat-schappelijke organisaties, en door de emancipatiebewegingen van arbeiders, mannen en vrouwen, jongeren en ouderen, om bescherming te vinden tegen de risico’s van ziekte, werk-loosheid, verlies van partner (door echtscheiding of overlijden) en ouderdom. De belangrijkste terreinen waarop zij zich op richten zijn werk, inkomen, onderwijs, wonen, zorg en welzijn, veiligheid en infrastructuur.

Globaal valt te zeggen, dat de rijksoverheid in het sociaal-economische beleid van de recente twintig jaar de formele ruileconomie heeft willen bevorderen, de formele economie van herverdeling heeft willen terugdringen, de informele gifteconomie te weinig heeft gewaardeerd en de informele criminele economie heeft willen bestrijden. De economie van de beurs is vooral na 2000 vrijgelaten. De op 1 januari 2007 in werking getreden Wet op de Maat-schappelijke Ondersteuning bevat in de hernieuwde opvatting over verantwoordelijkheid een herwaardering van zowel de herverdelingseconomie (door de lokale overheid meer verantwoordelijkheid te geven) als de informele gifteconomie (door vrijwilligerswerk, opvoedwerk en mantelzorg meer te benoemen) als de markteconomie (door bedrijven een rol toe te kennen bij de uitvoering van bepaalde taken, onder het motto dat bedrijven efficiënter en goedkoper zijn).

Actoren in de verzorgingsstaat

In de verzorgingsstaat is er altijd een mix geweest van actoren of handelingsbevoegden voor sociaal-economisch handelen:

1. individuele burgers in verschillende hoedanigheden (bijv. kostwinner, echtgenoot, werknemer, ouder, familielid, vrijwilliger);
2. burgers die zich verenigd hebben in maatschappelijke verbanden (bijv. vakbonden, politieke partijen, belangenorganisaties, kerken, besturen op het gebied van zorg, wonen, onderwijs en welzijn);
3. bedrijven en ondernemingen in verschillende groottes;
4. overheden (lokaal, provinciaal, landelijk, Europees).

Het barst in de verzorgingsstaat van regels, afspraken, rechten en plichten, die het maat-schappelijk verkeer tussen deze actoren regelen en sturen. Samen ontstaan zo systemen of stelsels van sociaal-economisch handelen.

Beginselen van sociaal-economisch handelen

De vier actoren in de verzorgingsstaat zijn in het algemeen actief op grond van drie beginselen van sociaal-economisch handelen: het particulier initiatief (individu en groepen burgers), het marktbeginsel (bedrijven en ondernemingen) en het beginsel van overheidsbestuur (overheden).
Burgers kunnen met de overheid zaken doen, waardoor er particulier initiatief bestaat met overheidssubsidie (bijv. in de sfeer van onderwijs, zorg en welzijn). De overheid kan met ondernemingen zaken doen, waardoor er overheidsbedrijven bestaan (vooral in de sfeer van de nutsvoorzieningen, maar ook in de zorg). Burgers kunnen met onderneming zaken doen, waardoor er privé-ondernemingen of kleine zelfstandigen ontstaan. Er zijn voorbeelden te noemen, waarin alle vier de actoren samenwerken (mengvorm van particulier initiatief, onderneming en overheidsbestuur (bijv. onderlinge verzekeringsbedrijf, coöperatief bedrijf of waterschap). De coöperatie kan vernieuwd een waardevolle vorm zijn.

Verschuivingen in relaties actoren en beginselen

In de loop van de 20ste eeuw hebben zich verschuivingen voorgedaan in de onderlinge relaties tussen sociaal-economische actoren en beginselen.
In de periode van 1900 tot 1940 lag het accent sterk op het particulier initiatief; de markt en de overheid werden klein gehouden. In deze periode ligt de opkomst va de sociale en politieke emancipatie van de verschillende bevolkingsgroepen, die zich langs politiek-filosofische en levensbeschouwelijke lijnen organiseerden. Centraal in deze emancipatiestrijd staat de gedachte dat mensen als groep of collectief beter kunnen overleven en zich kunnen beschermen tegen risico’s als ziekte, ouderdom, werkloosheid, handicap.
Na de Tweede Wereldoorlog is er in de periode van wederopbouw een heel sterke, centrale rol aan de overheid gegeven. Vanaf de periode 1950 tot 1980 is sprake van een verschuiving ten gunste van de overheid en de markt en ten nadele van het particulier initiatief. In deze periode worden de collectieve volksverzekeringen opgebouwd en de collectieve sociale verzekeringen. Ook het pensioenstelsel krijgt een belangrijke wettelijke basis, met collectieve en private kenmerken.
De verschuivingen zijn ook aan te geven in bepaalde typeringen. Tot aan 1980 werd er gestreefd naar een solidaire samenleving, waarin het beschermen tegen risico’s van ziekte, werkloosheid, ouderdom en verlies van partner voorop stond. Deze solidariteitssamenleving wilde elk mens tot zijn recht laten komen, kende veel rechten toe en deelde dus veel rechten uit. Er kwam ook kritiek: de systemen hielden mensen gevangen, het werd allemaal te duur, de systemen werden allemaal anoniem en er werd volop oneigenlijk gebruik en misbruik van gemaakt.

In de periode na 1980 tot heden is er weer een verschuiving merkbaar ten gunste van eerst de markt en vanaf het begin van de 21ste eeuw het particulier initiatief.
Na 1980 wordt gestreefd naar een participatieve samenleving, en in de 21ste eeuw een participatiesamenleving waarin mensen door participatie aan betaald werk beschermd zijn tegen risico’s van ziekte, werkloosheid, ouderdom en verlies van partner. Ook deze samenleving wil elk mens tot zijn recht laten komen, kent veel rechten toe, deelt veel rechten uit, maar herinnert mensen ook aan hun plichten. Omdat elk mens in beeld is, is er meer oog voor de dilemma’s van de gender rolverdeling. De eigen verantwoordelijkheid en plicht tot participatie komt voorop te staan. Wie rechten wil, moet ook plichten vervullen. Vandaar de herwaardering van particulier initiatief en gedecentraliseerd uitgevoerd overheidsbeleid.

6. Wat is het debat en wat zijn de oplossingsrichtingen?

De wereldwijde financiële kredietcrisis van 2008 en later heeft geleid tot een sterke economische crisis. Er is veel debat geweest over hoe de zaak te redden ofwel op te lossen. Die veelheid in het debat breng ik hier onder tot vijf hoofdlijnen terug.

a. Herstel van de hypotheekmarkten

In eerste instantie is er veel gedebatteerd over de Amerikaanse ‘subprime-hypotheken’ als de oorzaak van de kredietcrisis. Het probleem ligt volgens deze stemmen in hoog rendement belovende financiële producten die via ondoorzichtige financiële constructies gebaseerd zijn op deze hypotheken en hun verzekeringen. Die visie is gekoppeld aan de overtuiging dat door middel van deze producten op de geldbeurs op onverantwoorde wijze ruimte is gegeven aan het najagen van financieel rendement op de korte termijn. De gokkers onder ons hebben teveel ruimte gekregen. De mening is dat de overheid moet ingrijpen, de boel moet corrigeren en op orde brengen, eventueel de schuldigen straffen, en door middel van meer regelgeving en strenger toezicht de ondoorzichtigheid van dit soort producten moet bestrijden.

b. Herstel van de vrije markteconomie

Anderen daarentegen pleiten voor ‘echte marktvrijheid’. Dit zijn de voorstanders van het Angelsaksiche model, dat bijvoorbeeld in de Verenigde Staten en in de wereldeconomie dominant is en waarin het realiseren van aandeelhouderswaarde op de korte termijn centraal staat, met zo weinig invloed door anderen, zoals overheden. Door allerlei oorzaken is het systeem gekraakt en moesten miljarden worden afgeschreven. Geen probleem zeggen de Angelsaksische economen: een gezonde crisis. Het kaf wordt van het koren gescheiden, we leren van de fouten, de gezonde bedrijven blijven over en we kunnen daarna het systeem weer op gang brengen.

c. Herstel van de sociale markteconomie

De economen van het zogenoemde Rijnlandse model of Rijnlandmodel bepleiten herstel van de sociale markteconomie. Door middel van een kleine maar sterke overheid en een sterk ontwikkeld maatschappelijk middenveld worden de scherpe kanten van het kapitalisme weg gevijld, maar blijft de ondernemende kracht ervan behouden. Vooral de Europese overheden hebben gemikt op een herstel van deze sociale markteconomie. Hou het bank- en verzekeringssysteem op gang, sluit de fouten uit, reguleer de inkomens en bonussen, repareer de gaten die in de economie vallen, repareer de banenmachine, hou de sociale vangsystemen voor de mensen overeind. De dominante toon in het debat is meer regelgeving, beter toezicht en meer maatschappelijk verantwoord ondernemen door financiële instellingen en ondernemingen zelf.

d. Op zoek naar een duurzame en solidaire economie

Er is ook een nieuw soort debat gaande: het pleidooi voor de soliditeit of degelijkheid en betrouwbaarheid van de economie. In deze economie is meer voorzorg ingebouwd en meer zorg onderweg, terwijl nazorg bij echte fouten of rampen ingesloten is.
Het Platform Duurzame en Solidaire Economie, dat begin 2009 in het nieuws was met de zogenaamde Verklaring van Tilburg, bepleit deze economische orde waarin sociale en ecologische waarden van meet af aan een meer richtinggevende rol spelen. Vanuit dit Platform wordt ook met belangstelling gekeken naar de ontwikkeling van alternatieve geldsystemen en initiatieven die gemeenschappelijk gebruik willen maken van rentevrij kapitaal.
Er lijkt dus een beweging gaande in de richting van meer duurzaamheid, van meer oog voor mens en natuur, voor sociale en ecologische waarden. In het bedrijfsleven treffen we het fenomeen aan van maatschappelijk verantwoord ondernemen, waarbij ondernemingen de balans zoeken in het omgaan met economische, sociale en ecologische waarden. Deze beweging naar duurzaamheid lijkt de toekomst te hebben! Hoe radicaal duurzaam deze beweging zal worden is de vraag.

e. Ethische bezinning en debat over de waarden van economie

Vooral binnen kerken is veel werk gemaakt van het debat over waarden in de economie. Daarbij zijn de verschillende kerkelijke tradities rond geld en economie, sociaal denken en ethische verantwoord handelen aangesproken. De diverse bijdragen leveren veel gespreksstof op. Zie bijvoorbeeld de Vastenbrief 2009 van de Nederlandse Bisschoppenconferentie, die gaat over vertrouwen en solidariteit in een tijd van crisis. Of op de encycliek van Paus Benedictus XVI Caritas in veritate, die begin juli 2009 is verschenen. Of de encycliek Laudato Si’, die in mei 2015 verscheen. Deze twee pauselijke brieven – meer een boekwerk – zijn de moeite van het lezen en gebruiken waard. Ze leggen vooral een grotere nadruk op gemeenschapseconomie, kringloopeconomie, economie met een goed oog voor mensen en de planeet Aarde.

7. Voortgaand debat waar je zelf ook aan meedoet

Het debat in onze samenleving over hoe de negatieve gevolgen van de wereldwijde economische crisis te bestrijden of op te lossen is een voortgaand proces waarin zeker niet door alleen de politiek of de grote bedrijven het laatste woord gesproken hoeft te worden. Heel vaak wordt het debat ook van onderop gevoerd en wordt gekeken wat een groepje mensen lokaal kan doen. Bij de organisatie van zo’n debat is het belangrijk dat mensen laten blijken wat hun zorgen zijn. Zorgen van mensen die hun werk (dreigen te) verliezen. Zorgen van mensen die ervaren buitengesloten te worden uit de zogenoemde participatiesamenleving. Zorgen over de scheve verdeling van welvaart over onze planeet en in Nederland. Zorgen over de aantasting van het ecosysteem van ruimteschip Aarde.
Mensen die met elkaar in debat gaan ervaren dat zij wellicht een gemeenschap vormen, maar dan wel een met verschillende belangen. Met verschillende meningen. Met verschillen-de prioriteiten. Met spanningen tussen insiders en outsiders, al aanwezigen en nieuwkomers. Je kan bijvoorbeeld het debat rond duurzaamheid terug brengen naar economische, sociale en ecologische sferen. Al pratend merk je wel hoeveel tegenstellingen, spanningen, dilemma’s er liggen tussen de verschillende dimensies. Een spanningsveld waarin we allemaal staan en onze keuzes maken. Via werk en consumptie zijn we allemaal verbonden met het economische systeem. Via familiebanden, wonen, verenigingen, etc. zijn we lid van de sociale systemen. Een (indirecte) rol als aandeelhouder hebben we vaak via onze deelname aan pensioenfondsen en verzekeringen. Meestal hebben mensen zelf ook de beschikking over extra financiële middelen, alhoewel de economische crisis daar in de huishoudens behoorlijk gaten in heeft geslagen. Als bewoners van ruimteschip Aarde in het stukje Nederland zijn we onderdeel van het ecosysteem. Het debat over dit onderwerp gaat daarmee ook over onszelf. Zie hiervoor terug naar de economische orde en de verschillende deelsystemen, die je ook kan invullen vanuit het gezichtspunt van jezelf, de groep waaraan je meedoet, de vakbond, zelforganisatie, belangengroep, kerk of anderszins.

Hub Crijns is directeur van landelijk bureau Dienst in de Industriële Samenleving vanwege de Kerken (DISK),

Klik hier om naar de startpagina te gaan van het themadossier 'Alternatieven voor de huidige economie'.

Afdrukken