Dit artikel verscheen in: Sociaal Bestek nr. 4, zomer 2018, jaargang 80: pp. 26-28.
We publiceren het hier als deel 2 van een onderzoeksessay in meerdere delen. Het is gebaseerd op het intensieve onderzoek Armoede Live (Smolenaars 2008) en Armoede Live 10 jaar later (socialealliantie.nl 2017-2018).

Herhaald onderzoek naar ervaringen

‘Armoede Live 10 jaar later’ is een vervolg-onderzoek waarbij mensen opnieuw zijn gevolgd en geïnterviewd. Het onderzoek werd verricht in opdracht van de Sociale Alliantie. Van de elf mensen die over hun levensloop vertelden in het eerste, intensieve onderzoek, Armoede Live in 2007/8, deden tien jaar later negen mensen bij de tweede onderzoeksronde mee. Opgeteld brengen de geïnterviewden retrospectief meer dan 200 jaar ervaring met leven op het sociaal minimum mee. In dit artikel staan hun antwoorden op twee vragen centraal: Hoe is het anno 2017 met je? En hoe kan het, op het terrein arbeid en inkomen, beter worden geregeld? De interviewmethode is geïnspireerd op autobiografische onderzoeksmethoden in de sociologie.

Duurzame bestaanszekerheid

Wat betreft duurzamere bestaanszekerheid is de eerste, belangrijke conclusie dat het bij deze mensen uiteindelijk is gelukt: bestaanszekerheid bieden. Op een basisniveau lukt het hen schuldenvrij te zijn, een huurwoning te bewonen, van hun geld te overleven. Dat is een verdienste van het Nederlandse socialezekerheidsstelsel, in combinatie met het slim plannen inclusief harde individuele begrotingsdiscipline van deze mensen zelf, aangevuld door de nodige hulp van familie en vrienden en allerlei jobs tussendoor. Aan de uitgavenkant is gezondheidszorg een problematisch thema. En wat ook opvalt: er is nauwelijks werkzekerheid.

Uiteenlopende complimenten worden benoemd. Paulien heeft op het moment van interviewen een WIA-uitkering en woont in een grote stad. Dat er mogelijkheden geboden werden een opleiding te volgen vond ze een opsteker. En dat ze, terwijl ze deels arbeidsongeschikt was, mocht bijverdienen. Dat stimuleerde haar om weer te werken. Paulien vertelt: “Ik krijg nog een uitkering van het UWV, en zelfs meer dan voorheen, een deel mag je houden. Op zich vind ik het wel fijn dat ik nog bij het UWV ben, omdat ik me voorstel dat, mocht er ergens iets niet goed gaan, dat ik dan opnieuw een procedure moet ingaan en opnieuw wordt gekeurd en opnieuw al die gesprekken ….”

Johanna vindt het een belangrijke winst van de huidige tijd dat kinderen mee kunnen doen aan (sport)clubs. Ze is 80-plus en heeft als alleenstaande moeder een heel andere tijd meegemaakt. Johanna: “Je wilt niet dat je kinderen uitgelachen worden. Dat elk kind naar een clubje mag, dat was in mijn tijd niet, dat is een hele goede zaak.”

Jan en Hennie leven inmiddels onder bewindvoering. Tussen 2007 en 2017 zijn zij opnieuw in en weer uit de schulden geraakt. Ze zijn positief over hun goede bewindvoerder en het principe bewindvoering is hen een compliment waard: Hennie zegt over de bewindvoerder: “Kun je alles bij kwijt. Het is goed geregeld en we willen niet meer bij Roelof weg. Nee, het is voor ons rustiger en we hebben geen schulden.”

Oplossingsrichtingen

Wat kan er volgens de deelnemers aan ‘Armoede Live 10 jaar later’ beter op het gebied van arbeid en inkomen? De ervaringen centreren zich rond drie oplossingsrichtingen: (1) meer vertrouwen en respect (2) duurzamere regels en (3) ongebruikelijke tips.

Meer vertrouwen vanuit gemeente of UWV kan ertoe leiden dat mensen minder bang zijn op hun uitkering gekort te worden. “Ik ken mensen die allerlei dingen niet doen, omdat ze denken: als ik niets doe, krijg ik m’n uitkering, maar zodra ik beweeg, dan gaat het verkeerd”, vertelt Paulien. Zelf is ze in een arbeidsongeschiktheidstraject geraakt en verwoordt het helder: “(Er zou) veel meer uitgegaan moet worden van vertrouwen; dat je niet continu moet bewijzen hoe slecht het met je gaat, omdat dat een negatief effect heeft.” Ook bij Elly is er een sterke wens tot meer vertrouwen vanuit de begeleidende instanties, zodat mensen zelf keuzes kunnen maken over welk beroepspad ze kiezen. In een eerder levensloopstadium had zij graag haar MBO-opleiding af willen maken. Dat dit niet kon met behoud van uitkering heeft volgens haar toch steeds voor een achterstand gezorgd, ze moest flexibel, slechtbetaalde schoonmaakbaantjes doen en is gevoeld zo achteruit geworpen.

Vertrouwen en respect

Meer vertrouwen doorbreekt negatieve vicueuze cirkels. Irving, inmiddels ondernemer, spreekt van ‘sparks’: mensen die hun draai niet vinden er toch bij blijven betrekken, dat is zijn aanbeveling. Ze aanspreken op wat ze wel kunnen, op een vroeger succes en samen werken aan zelfvertrouwen. Hij doelt daarbij zowel op instanties als op het persoonlijk netwerk van mensen.

Een geheel ander aspect van vertrouwen en respect komt vanuit de directe woonomgeving. Of beter gezegd gaat het hier om wantrouwen en dis-respect. Het klikken, bespieden of anoniem tippen lijkt de laatste jaren toegenomen, vinden verschillende deelnemers. Ook buren in de straat die gedrag van anderen anoniem melden, wordt genoemd als een minder prettige omstandigheid die mensen graag veranderd zouden zien.

En dan is er het controle-aspect. Vertrouwen en respect moet je ook verdienen, vindt Johanna. Johanna is van een generatie die nog wereldoorlog en opbouwtijd meemaakte en erg zuinig is op het sociale systeem. In haar optiek maak je niet ‘zo maar’ gebruik van sociale zekerheid en daarom is controle belangrijk, dat wil zeggen controle blijven houden op de besteding van publieke gelden, zodat mensen die harder werken ook meer verdienen. Johanna vindt dat het niet zou moeten wennen dat bijvoorbeeld jonge migranten of jonge schoolverlaters van alles krijgen zonder tegenprestatie; het geld komt dan teveel ‘vanzelf’, vindt zij.

Regelbasis

Als regels helder zijn en duurzaam stabiel, dan kun je beter vooruitplannen. Dat geldt voor ex-ondernemers zoals Jan & Ardy, die het nog steeds vreselijk vinden om aan te zien hoe jonge boeren kampen met politieke beslissingen die ingrijpend doorwerken op lange termijn investeringen. Jan: “Als er onverwachts een wet in het leven wordt geroepen, dan hangen ze. Dan heet het: vóór 2028 investeren, nu vervroegd zelfs naar 2022, en dat is te kort, dan krijgen ze dat niet voor mekaar. Het is nog tot daar aan toe als ze het kunnen verdienen, maar ze zijn blij dat ze overeind blijven, laat staan dat ze moeten investeren.” Hoe het beter zou kunnen? Jan en Ardy zeggen: “Beter is toch in overleg, meer inzicht in hoe het echt werkt op de werkvloer, want ze beslissen iets en dan moeten de boeren het maar doen. En de dingen nakomen en niet tussendoor veranderen.”

Elly stelt voor alle extra regelingen in de bijstand af te schaffen. Zorg ervoor dat het basisbedrag genoeg is. Daarmee los je de vele verschillende aanvullende regelingen op en de teleurstellingen. Dat vindt Rianne ook. Ook is het voor haar moeilijker informatie te vinden dan pakweg 10 jaar geleden. Het digitale loket maakt het er voor haar niet doorzichtiger op. Navragen is moeilijker en onpersoonlijker geworden. Een verbetering voor haar ligt in het opnieuw vermenselijken en personaliseren van contacten.

Trots … dat ze het redden

Je zou misschien verwachten dat mensen die lang op het bestaansminimum leven gewoon pleiten voor meer geld, een hogere uitkering. Toch is het niet zo dat mensen dit zelf als oplossing meegeven in de trant van: ik moet nu meer geld hebben. De deelnemers aan Armoede Live zijn er trots op dat ze het redden en erin slagen ook anderen te helpen. Jan en Hennie gaven veel weg aan hun familie. En Rianne zegt: “Ik kan beter knokken voor anderen en hun belangen.”

Meer geld of meer inkomensbronnen zouden wel problemen kunnen vermijden. Steeds komen de medische kosten aan bod: een extra uitgave, het eigen risico, of iets dat niet onder de aanvullende verzekering valt. Dat blijken flinke hindernissen. Als er meer geld zou zijn, dan zou dit aan onvervulde behoeftes worden uitgegeven, zoals vaker op familiebezoek kunnen, mobieler zijn, makkelijker kado’s geven, of op vakantie gaan. Mooi detail is dat verschillende ouders vinden dat hun kinderen er sterk uitgekomen zijn, ook in vergelijking met kinderen van niet-arme ouders. Inmiddels zijn de meeste kinderen uit huis en economisch zelfstandig. Tien jaar geleden waren juist de uitgaven voor de kinderen nog een grote zorg.

Dragelijker

Een rijke partner trouwen of de lotto winnen. Dat is een oplossing in het verleden aan cliënten gesuggereerd in gesprekken bij de gemeente/sociale dienst. Het zijn opmerkingen die sterk blijven hangen bij de betrokkenen. En waarvan ook de kern van waarheid wel wordt toegegeven, met humor. Een partner met geld is handig, maakt het leven dragelijker. Zo’n levenstip doet vreemd aan en tegelijkertijd doet het ook goed, want simpel en buiten het gebaande beleidsjargon om en ook nog met een kern van waarheid.

Johanna merkt nog op dat de marktwerking de simpele koffie die ergens nog tegen een club- of verenigingsprijs wordt geschonken doet verdwijnen. Het Activiteitencentrum waar ze actief is dreigt wegbezuinigd te worden. Door de privatisering wordt de koffie stukken duurder, de dienstverlener moet daar ook op verdienen, wat volgens haar begrijpelijk is, maar het werpt wel barrières op voor mensen met erg weinig geld. Als je mensen met weinig geld uit hun isolement wil halen, dan moet je niet tegelijkertijd een commerciële diensteneconomie willen binnenhalen?

Kernwaarde

Nederland is erin geslaagd voor deze mensen bestaanszekerheid te bereiken. De deelnemers zijn na 10 jaar uit de schulden. Ze geven complimenten en aanbevelingen mee voor beleidsmakers en -uitvoerders die waarderingskennis van dagelijkse gebruikers van sociale zekerheid serieus willen nemen. Kort samengevat: zorg voor een eenvoudig regelwerk en besteed aandacht aan diverse vormen van vertrouwen en (zelf-)respect. Zonder de controle te vergeten. Met faire beloning en een inkomen waar je van kunt leven. Zodat mensen zich kunnen bewegen, initiatief kunnen ontplooien, zonder bang te zijn om het dak boven hun hoofd te verliezen. En laat mensen niet keer op keer moeten bewijzen dat ze ziek zijn en niets kunnen. De kernwaarde is de wens tot respect in verschillende gedaantes: respectvolle behandeling door instanties, zelfrespect, respect voor opleidings- en beroepswensen en voor levensprestaties.

Respect als kernwaarde sluit aan bij een traditie van cliënten-onderzoek (Janssen 1987; Dodeweerd 2005; Elshout 2016). Toch knaagt het. Want respect is een prima uitgangspunt, maar het is ook een oneindige wensvariabele, een kwaliteit die iedereen wel wil, maar niet altijd voor iedereen bereikbaar is. En wat doe je met de spagaat tussen enerzijds vragen om respect en anderzijds geen werkzekerheid kunnen bieden en de duurzame afhankelijkheid van collectieve inkomensoverdrachten laten bestaan? Werkzekerheid is geen duurzame optie gebleken voor de mensen van Armoede Live. Alleen oud-ondernemer Jan heeft een langere periode vast en voltijds werk gedaan, tot zijn pensioen inging. Andere ingeslagen werkwegen zijn: ondernemen (18 uur per dag); deeltijdwerk; invalwerk; tijdelijk werk; losse klussen. Geen vaste voltijdbanen.

Etiket

De Nederlandse sociale zekerheid doet het niet zo slecht qua ervaren bestaanszekerheid, blijkt na een meting onder dezelfde personen 10 jaar later. Inzichtrijk is daarbij de verschuiving in mensbeelden. Want nadat in de twintigste eeuw armen en uitkeringsgerechtigden zijn gedefinieerd als ‘gevaarlijk’, ‘behoeftig’, ‘cliënt’ en ‘talentvol’ (Smolenaars en Beijering 2004) krijgen mensen die leven op het bestaansminimum nu ook de etiketten ‘respect’, ‘zelfredzaam’ en verrassend genoeg ‘mens’ toegewezen. Begin 21ste eeuw lijken de etiketten te wisselen en te verbreden. Dat biedt meer opties en is positief.

Ellie Smolenaars is wetenschapsjournalist, Social Research & Journalism, ellie-smolenaars.net

Met veel dank aan: alle deelnemers aan ‘Armoede Live 10 jaar later’; Wilma Kuiper; Yvet Bommeljé; Tea Keijl; Tof Thissen.

Hier vind je de PdF: Geslaagd voor bestaanszekerheid Sociaal Bestek.

Literatuur:

Dodeweerd, Marije van 2005. Dossier Armoede in Nederland. ’s Hertogenbosch: Werkgroep Arme Kant van Nederland/EVA.
Elshouth, Judith. 2016. Roep om Respect. Ervaringen van werklozen in een meritocratiserende samenleving. Amsterdam: Judith Elshout/Stichting de Driehoek.
Janssen, Raf 1987. Minima 2000: losse eindjes aan elkaar knopen. Utrecht: Commissie Orienteringsdagen 1987.
Smolenaars, Ellie en Marjan Beijering 2004. Gevaarlijk en Talentvol Zeventig jaar mensbeelden in armenzorg en bijstand. Utrecht: Divosa.
Sociale Alliantie en Ellie Smolenaars 2018. Kleine Reset van de sociale zekerheid voor de 21ste eeuw. Webserie Armoede Live 10 jaar later. SocialeAlliantie.nl https://www.socialealliantie.nl/index.php/armoede-live-home