Het wegwerken van zorgzorgen
Een samenleving die minder en anders werkt, heeft niet méér maar juist minder overheids-zorg nodig en daarmee ook minder betaalde arbeid om deze zorg te verlenen en te bekostigen. Deze constatering dwingt tot een kritische bezinning op het huidige beleid dat blind blijft geloven in betaalde arbeid als koninklijke weg uit de armoede.
Klik hier om dit artikel te downloaden als Word-bestand.
Dubbele belasting van vrouwen
Vanuit hun eigen leefsituatie zien vrouwen zich genoodzaakt om vraagtekens te plaatsen bij het geijkte emancipatiestreven via de betaalde arbeid. Ze worden daarin ondersteund door een aantal vrouwelijke auteurs en wetenschappers. In plaats van te proberen onder het als minderwaardig te beschouwen onbetaalde werk uit te komen om de handen vrij te hebben voor het aanpakken van kennelijk hoger te achten betaalde arbeid, pleiten enkele feministische auteurs er juist voor dat vrouwen macht en zekerheid zoeken in hun onbetaalde arbeid. Niet alles kan worden gewaardeerd in termen van de gebruikelijke economie. Bovendien zijn er dringende 'economische' redenen voor een beperking van de sfeer die door de gebruikelijke economie wordt bepaald. De wereldwijde armoede oplossen door het economisch model van productie en consumptie van het Westen over te planten op andere landen stoot steeds duidelijker op ecologische grenzen. Het ons vertrouwde arbeidsbegrip is veel te eng toegesneden op de industriële productie. Dit heeft de discriminatie tot gevolg van de om-vangrijke arbeid die, veelal door vrouwen, buiten de sfeer van het baanstelsel wordt verricht. Een ander gevolg is dat vrouwen weliswaar meer deelnemen aan de arbeidsmarkt, maar in veel gevallen aan deze betaalde (flex)arbeid geen eigen zelfstandigheid kunnen ontlenen. Daarmee wordt de paradox van de armoede van vrouwen versterkt: vrouwen krijgen in steeds grotere mate betaald werk en ze leveren een steeds wezenlijkere bijdrage aan met name de snel groeiende economische sector van de commerciële dienstverlening; tegelijkertijd komen ze steeds meer in de armoede terecht.
Kritische vragen
In de feministische beweging van de jaren tachtig van de vorige eeuw werd op verschillende wijzen de vraag gesteld of het schijnbaar als onveranderlijk gedachte mannelijke model van de betaalde arbeid zou moeten blijven als enige bron waaraan geld en dus maatschappelijke macht te ontlenen valt. Moet de betaalde arbeid zonder meer voorrang hebben op de onbetaalde arbeid of moet niet juist worden geijverd voor het juridisch vastleggen van de gelijk-waardigheid van maatschappelijk nuttige onbeloonde activiteiten? Zit de hoofdstroom van de huidige vrouwenemancipatie te zeer vast in anti-ecologische principes van economische groei en marktgerichte individualisering? Vereist de strijd tegen de verarming van mensen (en dan speciaal ook vrouwen) en de verarming van het milieu het tot ontwikkeling brengen van een ander, meer ecologisch en meer vrouwelijk arbeidsbegrip?
Dat waren vragen die destijds besproken werden. Het stellen van deze vragen was nadrukkelijk niet bedoeld om vrouwen per definitie de onbetaalde arbeid te laten behouden. Deze vragen waren bedoeld om de aard en de structuur van de loonarbeid ter discussie te stellen en tegelijkertijd de eigen onbetaalde arbeid van vrouwen als volwaardige activiteit in te bren-gen in de te voeren sociale strijd rond het maken van vernieuwende maatschappelijke arrangementen aangaande betaalde en onbetaalde arbeid, voor mannen en vrouwen. Deze kritische vragen zijn door de neo-liberale hausse naar de achtergrond gedrongen. Nu de beperkingen van het neo-liberale denken en doen steeds duidelijker aan de dag treden, worden deze vragen opnieuw actueel.
De waarde van zorgarbeid
De waarde en productiviteit van onbetaalde (zorg)arbeid wordt miskend of onderschat. Dat heeft mogelijk alles te maken met het feit dat het wereldwijd vooral vrouwen zijn die deze arbeid verrichten. In samenlevingen die gestoeld zijn op de logica van de geld- en markteconomie wordt doorgaans weinig respect opgebracht voor mensen die via het verrichten van huishoudelijke arbeid en zorgarbeid hoofdzakelijk voor de onmiddellijke subsistentie produceren. Zo'n subsistentie-arbeid draagt weinig bij tot een verhoogde geld- en goederencirculatie. Een stelselmatige verhoging van de omloopsnelheid van natuur- en milieugoederen in te verhandelen producten, wordt gezien als de basis van de moderne welvaart. Vandaar het denken in termen van actief en non-actief, van productief en non-productief. Het kritiekloos vasthouden aan dergelijke termen duidt op een denken en doen dat zich stelselmatig laat deformeren door meetinstrumenten en gidsen die onvoldoende of geen oog hebben voor het belang van zorgarbeid en de bijdrage die deze arbeid levert aan de welvaart en het welzijn van mensen en hun samenlevingen. "Het feit dat het inpakken van goederen wel gewaardeerd wordt als een verhoging van de welvaart, maar de arbeid die nodig is voor het opvoeden van de volgende generatie niet, bewijst hoe arm ons denken over prestaties is", aldus de econoom Hans Immler.
De Franse auteur André Gorz heeft erop gewezen dat er naast de sterk overgeaccentueerde loonarbeid nog twee andere vormen van arbeid zijn die van evenwaardig belang zijn voor de mensen en hun samenlevingen. Deze beide vormen van arbeid die niet omwille van betaling worden verricht, zijn: eigenarbeid en autonome activiteiten. Eigenarbeid is met name de huishoudelijke arbeid, de verzorging van kinderen en zieke huisgenoten, persoonlijke verzorging. Kortom, allemaal activiteiten die wel moeten gebeuren, maar die men niet produceert voor de markt; ze worden verricht voor eigen gebruik. Autonome activiteiten zijn activiteiten die niet per se moeten gebeuren, maar die gedaan worden omwille van de activiteit zelf. Hij pleit ervoor om deze vormen van arbeid een plaats te geven die evenwaardig is aan die van de betaalde arbeid.
Het wegwerken van de zorgzorgen
De eigenarbeid en andere maatschappelijk zinvolle onbetaalde arbeid worden achtergesteld bij arbeid die zijn zin primair of uitsluitend aan de betaling ervan ontleent. Daarom heeft onze arbeidsmaatschappij steeds meer loonarbeid nodig om gemarginaliseerde groepen via overheidszorg bij de samenleving betrokken te houden. Deze vaststelling leidt tot een voor de hand liggende conclusie: een samenleving die minder en anders werkt, heeft niet méér maar juist mínder overheidszorg nodig en daarmee ook minder betaalde arbeid om deze zorg te verlenen en te bekostigen. De overheidszorgen die er thans zijn vanwege de oplopende zorgkosten zijn er niet omdat we in te geringe mate een loonarbeid-maatschappij zijn gebleven. Deze zorgen zijn er voor een groot deel juist omdat we te exclusief een maatschappij van de loonarbeid en de geldeconomie zijn geworden; omdat het eng-economische ons aller leven is gaan dicteren, alsof betaalde arbeid de enige pijler zou zijn waarop onze samenleving rust, alsof alle zorg en pijn met geld afgekocht kunnen worden. De logica van de markt en zijn betaalde arbeid heeft zoveel verarming tot gevolg, dat deze allang niet meer geldelijk kan worden gecompenseerd. Er dienen oplossingen te worden gezocht buiten de sfeer van het geld en buiten de werkplaatsen van de geldeconomie. In plaats van de afhankelijkheid en de overheersing van de traditionele economie heeft onze huidige samenleving een vernieuwende economie nodig, die mensen in staat stelt voor zichzelf te zorgen, in solidariteit met hun medemensen en vol respect voor de eigenheid van de natuur.
Dat inzicht dwingt tot een kritische bezinning op het nog steeds gangbare beleid om het armoedevraagstuk weg te werken door armen te helpen of te dwingen beter mee te gaan doen in de loonarbeid en de geldeconomie. Het vraagstuk waarvoor we thans staan luidt: hoe op toekomstgerichte wijze de terugtocht uit de arbeidsmaatschappij te organiseren? Het gaat hierbij om onderzoek naar organisatiepatronen voor de nieuwe verzorgingsmaatschappij van morgen, waarbij de overheid zich tot taak stelt mogelijkheden te scheppen voor mensen om hun wereld zo in te richten dat bepaalde zorgbehoeften niet eens ontstaan. Alleen dan kan de vraag naar overheidsvoorzieningen worden teruggedrongen, zonder dat de solidariteit in gevaar komt. Dat er momenteel opnieuw een brede maatschappelijke discussie ontstaat en er aangedrongen wordt op het toestaan van experimenten rond de invoering van een basis-inkomen is een hoopvolle ontwikkeling.
Raf Janssen
Lees ook de andere bijdragen in dit vierluik:
Klik hier om naar de startpagina van het thema Zorg en armoede te gaan.