Coöperaties - Hoe heroveren we de economie?
Boekbespreking
Verandering ondernemen
PALA is een Vlaamse stichting die streeft naar een meer duurzame, sociale en democratische wereld en de wegen daar naartoe. Een van de drijvende krachten achter Pala is de journalist en schrijver Dirk Barrez. Onlangs schreef hij een boek om mensen de ogen te openen "voor de kansen om met coöperatieve bedrijven de crisis te lijf te gaan, om mens en werk opnieuw voorrang te geven op winstzucht en speculatie." ( p. 11) Vertrekpunt is zijn constatering dat het financieel kapitalisme een ruïneuze koers vaart en dat overheden weigeren om de grootste uitwassen van de neoliberale economie aan banden te leggen. Om te voorkomen dat het helemaal fout loop moeten burgers, werknemers en samenleving de economie heroveren. De coöperatie is de weg waarlangs dit kan: wie de weg van de coöperatie inslaat neemt de toekomst zelf in handen. Barrez neemt fel stelling tegen de concerns die de huidige economie beheersen. "Om de oorlog te voeren tegen deze moderne roofridders, om de economie te heroveren op die concerns en op de waanzin van het neoliberalisme hebben we zowel actieve overheden als economisch dynamische samenlevingen nodig. Voor beide vormt coöperatief ondernemen één van hun allerkrachtigste en tegelijk meest miskende wa-pens."(p. 13) Het boek is een oproep aan mensen om zelf in actie te komen: "Wie verand-ring beoogt, moet vooral de samenleving of de mensen 'uitdagen', niet zozeer de machtsstructuren of machthebbers. Want uiteindelijk kan geen enkele macht de kracht van een ge-organiseerde samenleving weerstaan." (p. 14)
Het boek begint met een beschrijving van de strijd voor een andere economie tussen financieel kapitalisme en staat en de bijdragen die coöperaties daaraan kunnen bijdragen. Coöperaties zijn bedrijven die niet in de eerste plaats winst nastreven, maar veeleer waarden willen realiseren: gelijkheid, billijkheid, solidariteit, democratie. Vooral deze laatste is van belang: "De coöperatieve ondernemingsvorm is een belangrijke hefboom om niet enkel politieke democratie maar ook economische democratie te realiseren." (p 29) Deze waardengedrevenheid is vastgelegd in zeven coöperatieve principes: vrijwillig lidmaatschap dat open staat voor een ieder; democratische besluitvorming; economische betrokkenheid door inbreng van kapitaal dat samen beheerd wordt; autonomie en onafhankelijkheid blijven gewaarborgd bij samenwerking; vorming, training, informatie en voorlichting zijn belangrijk; samenwerking tussen coöperaties om de coöperatieve beweging te versterken; verantwoordelijkheid tegen-over de gemeenschap.
Vijf soorten coöperaties
Barrez onderscheidt vijf soort coöperaties: verbruikers- of consumentencoöperaties; producentencoöperaties; werknemerscoöperaties; aankoopcoöperaties; gemengde coöperaties. Een gemengde coöperatie verenigt meestal groepen met verschillende of zelfs tegengestelde belangen. Dat is bij voorbeeld het geval bij het beheer van gemeengoederen, commons, zoals natuurlijke hulpbronnen of intellectuele eigendom. In de overige delen van het boek worden voorbeelden van deze vijf typen coöperaties beschreven en wordt ingegaan op de successen en het falen ervan. Korte beschrijvingen worden gegeven van de coöperatieve bewegingen in een aantal landen waaronder Canada, Italië, Brazilië. Verder wordt uitvoerig ingegaan op de coöperatieve beweging in België. De algemene kenschetsing voor dit land is waarschijnlijk ook van toepassing op Nederland: er zijn veel coöperatieve initiatieven, maar er moet nog heel veel coöperatief werk verzet worden wil er daadwerkelijk een fundamentele maatschappelijke, ecologische en economische omslag tot stand komen. Het coöperatieve weefsel is hiervoor nog niet sterk genoeg. In andere landen is dit wel het geval. Als voorbeeld geldt Mondragon in Spaans Baskenland. Daar werken meer dan 83.000 mensen in 120 vooral industriële werknemerscoöperaties. Daaronder zijn bedrijven die op wereldschaal actief zijn. In al die bedrijven zijn de werknemers de baas. Zij zorgen ook voor het benodigde kapitaal, hetgeen tevens de sleutel is om het bedrijf te controleren. Er is sprake van economische democratie: ieder lid beschikt over één stem. Er is sprake van een maximumloon, een solidaire verdeling van de winst en een herverdeling van werk als het economisch tij tegenzit.
Naast werknemerscoöperaties is Mondragon ook een pionier wat betreft het ontwikkelen van gemengde coöperaties, waarin leden met verschillende belangen elkaar vinden. Het betreft onder meer supermarkten, scholen, universiteit en kinderopvang. In dit kader wordt ook ge-sproken over de coöperatieve organisatie van de zorg en andere vormen van sociale coöperaties. Daarbij wordt ook een beroep gedaan op de inzet van de overheden. "Als de samenleving erbij gebaat is, moeten zij [=overheden] de kansen en mogelijkheden voor coöperaties verhogen en stimuleren door aangepaste wetgeving en de nodige financiële en andere ondersteuning. En als coöperaties publieke verantwoordelijkheden beter opnemen dan overheden zelf – dat komt onder meer omdat zij veel beter de actieve betrokkenheid van alle belanghebbenden verkrijgen – dan horen zij daarvoor de nodige budgettaire middelen te ontvangen, dat spreek vanzelf; alsook de bijbehorende controle en evaluatie, natuurlijk." (p. 151)
Gemeenschappelijk bezit
Barrez ziet in de gemengde coöperaties ook een passende organisatievorm om goederen die van iedereen zijn, te beheren. Het gaat om hulpbronnen die gemeenschappelijk bezit zijn of die gedeeld worden door gemeenschappen. We noemen dat gemeengoed of met een Engelse term 'commons'. Vroeger waren dat bijvoorbeeld gemeenschappelijk weideland waarop mensen hun veel lieten grazen. Tegenwoordig moet gedacht worden aan een open en vrij internet. Net als voorheen de weidegronden is het digitale gemeengoed ingeperkt doordat grote privébedrijven er prikkeldraad omheen hebben gezet. Datzelfde geldt voor andere media. Barrez vindt dat gemeenschappen de zeggenschap over gemeengoed moeten terugwinnen om een dam op te werpen tegen de overheersing van de markt en om een alternatief te scheppen voor de falende overheid. "Nu de financiële en andere crises woeden, en de grote bedrijven samen met de staten zo hard falen, vormen tal van oude en nieuwe gemeenschappelijke goederen de bouwstenen van de alternatieven." (p. 157) Dit is een op-stap voor een afsluitend pleidooi voor de publiekscoöperatie: een overheidsbedrijf waarvan alle burgers onvervreemdbaar eigenaar zijn. De overheid deelt het eigendomsrecht met alle burgers en kan hen daarvan niet beroven. Overheid en burgers moeten zo'n bedrijf samen beheren en ze delen ook de vruchten van hun gezamenlijke bedrijf. "Gemeenten, steden, regio's, landen, internationale autoriteiten en mondiale besturen maken al hun burgers van bij de geboorte medeaandeelhouder van al hun publieke goederen. Iedereen verwerft op die manier het recht om te vruchten te plukken van deze gemeenschappelijke goederen en de plicht om er mee zorg voor te dragen dat deze goederen in prima conditie blijven. Dat recht is onvervreemdbaar en niet verhandelbaar. Anders dan bij klassiek eigendomsrecht kan men het bezit ervan dus niet verkopen." (p. 161) Dit model van de publiekscoöperatie, aldus Barrez, moet toegepast worden op alle publieke goederen waaronder spoorwegen, post en om-roep. Maar ook voor de wereld van de klassieke zelfstandigen en ondernemers biedt het coöperatieve model toekomstperspectief, omdat het de basis is om te komen tot een andere economie, een economie "die met recht en reden sociaal, ecologisch, democratisch en innovatief kan worden genoemd." (p. 174) Coöperaties kunnen de motor zijn voor de opbouw van een democratische en sociaalecologische economie. "Daarmee winnen we allemaal", is de slotzin en 'gelukkige conclusie' van het boek. (p. 187)
Dirk Barrez, Coöperaties - Hoe heroveren we de economie?, Global society vzw, Leuven-Heverlee, 2014.
Raf Janssen
