Vergeten vragen
Begin 2016 verscheen van Roelf Haan het boek 'Vergeten vragen - Humanisme in economisch-theologisch perspectief'. Het boek verscheen in 2012 in het Engels onder de titel 'Theology and Economics – The hermeneutical case of Calvin today'.
Aan de Nederlandse versie zijn twee hoofdstukken toegevoegd: over economische doelstellingen en over de verandering die zich volgens Jacques Ellul (1912-1994) de afgelopen eeuw voltrekt in de verhouding van techniek en economie.
Ellul
In het boek vormt Ellul in vergelijking met Johannes Calvijn (1509-1564) een bescheiden tweede gesprekspartner. Het merendeel van het boek gaat over Calvijn. In die zin is de En-gelse ondertitel wellicht meer adequaat. Het is vooral met het oog op de actualisering van de gedachten van Calvijn dat Ellul voor Haan onmisbaar is. Wij leven in vergelijking met de maatschappij waar Calvijn in leefde in wat Ellul de ‘technicistische’ maatschappij noemt, waarin economische groei simpel meetbaar wordt voorgesteld in het Bruto Binnenlands Product (BBP). Voor Calvijn was de relatie tussen economie en welzijn vanzelfsprekend. Wij moeten die vaak weer opnieuw ontdekken, en discussiëren moeizaam over verbreding van het BBP als welvaartsmeter. In die zin gaat het Haan er om ons aan de hand van Calvijn ‘vergeten vragen’ in herinnering te brengen.
Theologie en economie
Haan wil in zijn boek de manier onderzoeken waarop Calvijn zich verhield tot de economische realiteit van zijn dagen. Volgens Haan is Calvijn in plaats van een systematisch theoloog vooral een Bijbels theoloog en een pedagoog. Calvijn was van professie ook geen theoloog maar een jurist. Te midden van de grote veranderingen van zijn tijd duidt hij de dagelijkse ervaringen op basis van een heen en weer gaan tussen Bijbelse verhalen en die ervaringen. Vanuit die duiding wilde hij de christelijke religie institutionaliseren en de maatschappij hervormen. Hij was niet op zoek naar nieuwigheden, maar zocht in de wanorde van de vele veranderingen van zijn tijd naar orde en gemeenschapsleven.
Voor Calvijn is de Bijbelse boodschap een boodschap van geloof, niet van ethische regels of normen voor sociaal leven die vastgelegd kunnen worden in formules. Zijn praktische regels voor economisch gedrag volgen uit de analyse van de concrete werkelijkheid bekeken in het licht van het Woord zelf. Vanuit het verstaan van de Bijbel gaat het er volgens Calvijn om dat we beseffen dat we in een gemeenschap staan. God heeft ons aan elkaar verplicht. God beschermt de weduwe, de wees en de vreemdeling uitdrukkelijk, omdat zij buiten die ‘normale’ wederzijdse verplichting dreigen te vallen. Zij zijn in de Bijbel de meest kwetsbaren en zijn precies daarin de graadmeters voor de kwaliteit van de gemeenschap. Voor Calvijn, zelf in Genève een vluchteling onder vele anderen, is de positie van deze kwetsbaren een belangrijk uitgangspunt van zijn denken en geloven.
Economie als sociaal gebeuren
Vanuit dit Bijbelse verstaan van gemeenschap beschouwt Calvijn economie als een sociaal gebeuren, een intercommunicatie van goederen en diensten, waarbij het welzijn van de gemeenschap in zijn geheel op de voorgrond staat. Kenmerkend voor deze gemeenschap is de specifieke wederkerigheid die Calvijn hierbij voor ogen staat. In deze gemeenschap kan weliswaar rijkdom bestaan als er tegelijkertijd maar het besef is dat wanneer God ons meer goederen geeft dan we voor eigen gebruik nodig hebben, we deze goederen inzetten voor de behoeftigen. Zo duidt hij het als roof wanneer rijken hun rijkdom niet inzetten om behoeftigen te helpen.
Om de economie in die betekenis van sociaal gebeuren goed te begrijpen is volgens Calvijn een heldere analyse ervan een vereiste. Want om de vraag te kunnen beantwoorden hoe de economie in zijn werking bij kan dragen aan de gemeenschap, moet je goed weten hoe de economie werkt. Alleen op die manier kan de economie de plaats zijn waar de christelijke vrijheid gepraktiseerd kan worden: je neemt dan in geloof de vrijheid om de economie met zijn eigenheden te gebruiken met het oog op de heerschappij van God.
In de economie gaat het Calvijn volgens Haan nadrukkelijk niet om het morele maar om het spirituele perspectief. Hij hanteert ‘de gemeenschap’ niet als een blauwdruk voor de ideale samenleving, waarbinnen de economie een rol moet spelen. Hij stelt omgekeerd de vraag naar wat de betekenis kan zijn van economie voor een samenleving waarin het gaat om wederkerigheid.
Solidariteit
Volgens Haan is baanbrekend dat Calvijn als eerste de theologische (naar God verwijzende) basis herkent van economie, als uitdrukking van de solidariteit van mensen en als teken van de spirituele gemeenschap van mensen onderling. Van hieruit is ook zijn positieve spreken over arbeid, geld en rente (met name over productief krediet) te begrijpen, als respectievelijk de concrete fysieke inzet en middelen om deze solidariteit op een billijke wijze (met oog voor ieders belang en dat van de gemeenschap) te realiseren.
Deze solidariteit is uitdrukking van het burgerschap van het Koninkrijk der hemelen. Institutioneel kerkelijk brengt Calvijn dit volgens Haan direct in verband met de opdracht van het diaconaat. Het diaconaat waakt in het kader van de geestelijke dienst van de kerk over de invulling van dit burgerschap zowel binnen als buiten de kerk. In de kerk gaat het daarbij ook om het beheer van het totaal aan roerende en onroerende goederen van de kerk, met het oog op zowel de continuïteit van de kerkgemeenschap als het voorzien in de noden van behoeftigen binnen en buiten de kerk. Dat het beheer van het totaal aan kerkelijke goederen gesitueerd wordt bij het diaconaat, in plaats van de tegenwoordige praktijk van een gescheiden algemeen kerkelijk en diaconaal beheer, past bij de solidariteit en wederkerigheid die Calvijn voor ogen staat. Want precies met het oog daarop vindt de afweging plaats tussen de continuïteit van de kerkgemeenschap én de noden van de behoeftigen.
Volgens Haan is de originaliteit van Calvijn in het helder analyseren van de werkelijkheid van de economie met het oog op een Bijbels spiritueel perspectief in het Protestantisme na Calvijn verloren gegaan. Dit heeft geleid tot een verregaande aanpassing van kerk en theologie aan hoe de economie zich ontwikkelde. Volgens Haan is het tijd om met de originaliteit van Calvijn weer theologisch na te gaan denken over economie met het oog op gemeenschap en solidariteit.
Roelf Haan, Vergeten vragen – Humanisme in economisch-theologisch perspectief, Uitgeverij Skandalon 2016, ISBN 9789492183194, 247 pagina’s, € 22,95.
Trinus Hoekstra, projectmanager bij het Binnenlands Diaconaat van Kerk in Actie
Klik hier om naar de startpagina te gaan van het themadossier 'Alternatieven voor de huidige economie'.
